Industrial iqtisodiyot

Kimyolashtirish 
– bu ishlab chiqarishning hamma sohalarida Kimyo 
fanining barcha yutuqlaridan keng foydalanish. Ishlab chiqarishning barcha 
jarayonlariga kimyoviy materiallarni, xomashyo va materiallarni qayta 
ishlashning kimyoviy usullarini joriy etishdan iboratdir. Kimyolashtirish 
yordamida oldindan belgilangan xususiyatli xomashyo materiallarni 
tayyorlash mumkin. Masalan, bo‘yoq va laklar, sintetik kauchuk, sintetik 
tola, plastmassalar va h.k. 
O‘zbekiston Respublikasi juda katta fan-texnika salohiyatiga ega. Bu 
yerda O‘zbekiston FA va 400dan ortiq ilmiy-tadqiqot muassasi tashkiloti 
bo‘lib, ularda fan-texnika taraqqiyotining fundamental va amaliy 
muammolari tadqiq qilinadi, xususan, sanoat ishlab chiqarishiga uning ilmiy-
texnika bazasini mustahkamlash borasida ilmiy va amaliy yordam 
ko‘rsatiladi. 
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston sanoatiga xorijiy mamlakatlarning 
fan va texnika sohasidagi tajribalarini olib kelish hamda ularni joriy etish 
masalasiga juda katta e’tibor berilmoqda. Keng ko‘lamda globallashuv 
jarayoni kechayotgan bugungi kunda olimlarning yutuqlari tijoratlashib 
bormoqda va hozirgi paytda dunyo bozoridagi eng qimmat mahsulot 
turlaridan biriga aylanmoqda. 
 
7.3. Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash 
Yangi texnika va texnologiyani joriy etish uchun uning iqtisodiy va 
ijtimoiy samaradorligni aniqlash kerak bo‘ladi. Shu sababli yangi texnika va 
texnologiyani joriy etish asosida iqtisodiyotda, jumladan, sanoat ishlab 
chiqarishida yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-
tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash zarur. 
Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat: 

mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda 
takomillashgan turlari va konstruksiyalari; 

xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va energiyaning yangi turlari; 

texnologik jarayonlarning yangi va takomillashgan turlari; 

mahsulotning kimyoviy va fizik xossalarini, parametr va 
assortimentlarini yaxshilash; 

texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; 

---

135 

jihozlarni modernizatsiyalash; 

bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish; 

mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va takomillashgan 
usullari; 

ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari. 
Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish 
sur’atini tezlashtirish, mahsulot hajmini ko‘paytirish, uning sifatini oshirish, 
ishlab chiqarishning foydaliligini ko‘tarish uchun fan-texnika taraqqiyotini 
jadallashtirish kerak bo‘ladi. Bu ish ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish 
hisobiga bo‘lishi mumkin. Chora-tadbirlar albatta samarali bo‘lishi kerak. 
Uni hisobga olmasdan, bahslashmasdan fan-texnika bo‘yicha tadbirlarni 
ishlab chiqarishga joriy etilmaydi. 
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi 
rasmiy hujjatlar, ya’ni metodik qo‘llanmalarda izohlab berilgan. 
Ularga quyidagilar kiradi: 

kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo‘yicha 
Namunali metodika; 

iqtisodiyotda yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik 
tavsiflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; 

korxonalar va ishlab chiqarish birlashmalari boshqaruvining 
avtomatlashtirilgan sistemasining iqtisodiy samaradorligini hisoblash 
metodikasi; 

boshqaruvning kompyuterlashtirilgan tizimining samaradorligini 
aniqlash metodikasi; 

mehnatni ilmiy tashkil etish (MIT) bo‘yicha chora-tadbirlarning 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; 

atrof-muhitni muhofaza etish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga 
oshirish uchun sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun 
vaqtinchalik metodika. 
Undan tashqari, tarmoq vazirliklari, ilmiy tekshirish institutlari, loyiha 
tashkilotlari, oliy o‘quv yurtlari ham metodik materiallar tayyorlashi 
mumkin. 
Texnika taraqqiyoti eng avvalo yangi texnikani yaratish orqali amalga 
oshiriladi, ro‘y beradi. Shu sababli yaratilgan va joriy etilayotgan texnika 
samarali yoki samarasizligini bilish kerak bo‘ladi. Demak, samarani o‘lchash 
va baholash kerak. 
Yangi texnikaning iqtisodiy samaradorligi barcha sanoat tarmoqlarida, 
ilmiy-tekshirish institutlarida, loyihalash tashkilotlarida tegishli tadbirlarni 
avvalgi yillardagi o‘zlashtirish natijalarini ifodalovchi hujjatlar asosida 
aniqlanadi. 
Ilmiy-texnikaviy tadbirlarning ko‘p yillik tajribalariga asoslangan turli 

---

136 
ko‘rsatkichlar, jumladan, mashina va texnikaviy vositalarni ishlab chiqarish 
hamda ulardan foydalanish natijasida erishiladigan yillik iqtisodiy 
samaradorlik quyidagicha aniqlanadi: 


S
À
Ï
à
Ý






2
2
1
3
3
Bu yerda: 3
1
va 3
2 
– mavjud va yangi texnika yordamida mahsulot 
birligini ishlab chiqarish xarajatlari (keltirilgan xarajatlar); 
a
– yangi texnikaviy vositalarning sifatini, nisbiy afzalligini ifodalovchi 
koeffitsiyent bo‘lib: 
н
н
E
P
Q
E
P
Q
а



2
1
1
2
bu yerda: