Industrial iqtisodiyot

Aholining to’lovga qodir talabini shakllantirish funktsiyasi 
Bu funktsiyaning vazifasi to’lovga qodir talabni muvofiqlashtirishdir, bunday 
talab deganda xaridorlarning pul mablag’lari bilan ta’minlangan ehtiyojlarining 
namoyon bo’lish shakli tushuniladi, va shuningdeq iste’mol tovarlarini ishlab 
chiqarish nazarda tutiladi. To’lovga qodir talab ikki asosiy omil - jamiyatning 
ehtiyojlari va daromadlari ta’sirida shakllanadi va bozor sharoitida ish haqi 
yordamida tovar taklifi bilan talab o’rtasida zarur mutanosiblikni ta’minlashga 
yordam beradi. 
Yuqorida aytib o’tilgan funktsiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi eng 
muhim tamoyillarga rioya qilinishi zarur: 
1. Ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi yuksalib borgan sari real ish 
haqining ortib borishi. Bu tamoyil ehtiyojlarning ortishi ob’ektiv iqtisodiy 
qonunning amal qilishi bilan bog’liq bo’lib, mazkur qonunga muvofiq ehtiyojlarning 
yanada to’laroq qondirilishi faqat o’z mehnati uchun ko’proq miqdorda moddiy 
ne’matlar va xizmatlarga ega bo’lish imkoniyatlari kengaygan sharoitdagina real 
bo’ladi. Biroq bunday imkoniyat ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan mehnat 
samaradorligining bog’lanishini taqozo etadi. Bunday bog’lanishning yo’qligi esa, 
bir tomondan, ishlab topilmagan pulning berilishiga, demaq inflyasiyaga, olingan 
nominal ish haqining ta’min etilishiga va real ish haqining pasayishiga olib kelishi, 
ikkinchi tomondan esa, pasaytirilgan, mehnat hissasining samaradorligiga mos 
kelmaydigan nominal ish haqining to’lanishiga olib kelishi mumkin. Natijada 
xodimlarning ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish va ish haqinig ko’payish 
imkoniyati mavjud bo’lmaydi. 

---

2. Mehnat unumdorligi o’sishini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atlaridan 
ilgarilovchi sur’atlarini ta’minlash (yoki mahsulot ishlab chiqarish hajmlari 
sur’atining nste’mol fondlari o’sishi sur’atlaridan ortib ketishi). Bu tamoyilning 
mohiyati - ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish asosida 
mehnat daromadlarini maksimal (eng ko’p) darajaga yetkazishdan iborat. Bu 
tamoyilga rioya qilinishi jamg’arish jarayonining, kengaytirilgan takpop ishlab 
chiqarishning o’zluksizligini taqozo etadi va korxonaning rivojlanishi hamda ravnaq 
topishining zarur sharti hisoblanadi. Mazkur tamoyilning bo’zilishi tovarlar bilan 
ta’min etilmagan pulning to’lanishiga, uning qadrsizlanishiga, mamlakat 
iqtisodiyotida turg’unlik holatlari avj olishiga olib keladi. Muayyan korxona 
sharoitida bu ishlab chiqarish vositalarini yangilash jarayonining sekin-asta susayib 
borishi, ulardan eng istiqbollilarini ishlab chiqarish va sotib olish mo’ljalining 
yo’qligi hamda buning natijasi sifatida raqobat qiluvchi firmalar o’rtasida kamroq 
sifatli mahsulotga bo’lgan talabning pasayishidir. 
3. Xodimning korxona faoliyati natijalariga qo’shgan mehnat xissasiga, mehnat 
mazmuni va sharoitlariga, korxona joylashgan mintaqaga, uning qaysi tarmoqqa 
mansubligiga qarab ish haqini tabaqalashtirish. Mazkur tamoyil xodimning o’z 
mehnat malakasidan, mahsulotning yuqori sifatli bo’lishini ta’minlashdan moddiy 
manfaatdorligini kuchaytirish zarurligiga asoslangan. Bunda ish kuchini takror hosil 
qilish uchun zarur bo’lgan moddiy ne’matlar miqdoridagi, mehnatning turli 
sharoitlaridagi jo’g’rofiy va iqlim sharoitlaridagi tafovutlar hisobga olinishi lozim. 
4. Barobar (teng) mehnat uchun barobar haq to’lash. Bozor 
sharoitida bu tamoyilni ishlovchining jinsi, yoshi, milliy mansubligi va hokazolarga 
qarab uning mehnatiga haq to’lashda kamsitishga yo’l qo’ymaslikdir. Buni korxona 
yoki firma ichidagi taqsimotda adolat tamoyiliga rioya etish deb tushunish kerak. U 
bir xildagi mehnatga bir xil haq to’lash orqali bir xil baxolashni nazarda tutadi. 
5. Mehnatga haq to’lashni davlat yo’li bilan boshqarish va tartibga solib turish. 
6. Mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlarining oddiyligi, mantiqiyligi va 
qulayligi mehnatga haq to’lash tizimlarining mohiyati haqida keng xabardor 
bo’lishni ta’minlaydi. Xodimda ish haqi haqida tushunarli va batafsil axborot 
mavjud bo’lgandagina u jon-dili bilan berilib mehnat qiladi. Xodimlar qanday 
holatda ish hakining miqdori, ya’ni o’z moddiy farovonliklari darajasi oshishini aniq 
tassavur qilishlari lozim. 
Ish haqini tashkil etish tamoyillarini ularni amalga oshirishga qaratilgan 
funktsiyalarga muvofiq tasniflash maqsadga muvofiqdir. Har bir tamoyil faqat bitta 
funktsiya bilan emas, balki bir qancha funktsiyalar bilan bog’langan. SHunday 
bo’lsa ham asosiy funktsiyani ajratib ko’rsatish mumkin. Har bir tamoyil birinchi 
navbatda ana shu funktsiyani bajarishga qaratiladi. 
Ish haqini tashkil etishning qayta qurilishi bozor talablariga muvofiq quyidagi 
vazifalar hal etilishini nazarda tutadi: 
- mehnatga haq to’lashda tekischilik hollarini bartaraf etish, ish haqining ham 
yakka tartibdagi, ham jamoa mehnati natijalariga bevosita bog’liqligiga erishishni; 
- turli toifadagi va kasb-malakali guruhlarga mansub bo’lgan xodimlar 
mehnatiga haq to’lash nisbatlarini optimallashtirish, bunda bajariladigan ishlarning 

---

murakkabligini, kasblarning noyobligini e’tiborga oladigan mehnat sharoitlari, 
shuningdeq pirovard natijalarga erishishga intilayotgan turli xodimlar guruhlari va 
ishlab chiqarish raqobatbardoshligining ta’sirini hisobga olishni. 
Mehnatni normalash - bu, ilmiy asoslangan mehnat xarajatlari va uning 
natijalarini vaqt normalari, soni, xizmat ko’rsatishning boshqarilishi, mahsulot 
ishlab chiqarish normalangan topshiriqlar normalarini aniqlashdir. Bular bo’lmasa, 
mehnat miqdorini, har bir xodimning umumiy natijalarga qo’shgan alohida hissasini 
hisobga olib bo’lmaydi. 
Tarif-malaka ma’lumotnomasi singari xizmatchilar lavozimlarining malaka 
ma’lumotnomasi tavsiyaviy xususiyatga ega. Korxonalar ulardan ixtiyoriy ravishda 
foydalanishlari, bo’limlariga to’zatishlar va o’zgarishlar kiritishlari mumkin.