Industrial iqtisodiyot

7.4.Real sektorda fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash. 
Yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy 
samaradorligni aniqlash kerak. SHu sababli yangi texnika va texnologiyalarni joriy 
etish asosida xalq xo’jaligida, jumladan, sanoat ishlab chiqarishida yuqori 
ko’rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali 
ekanligini aniqlash zarur. 
Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat: 

mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda 
takomillashgan turlari va konstruktsiyalari; 

mahsulotning kimyoviy va fizik xossalarini, parametr va assortimentlarini 
yaxshilash; 

texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; 

jihozlarni modernizatsiyalash; 

bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish; 

mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va takomillashgan usullari; 

ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari. 
Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish sur’atini 
tezlashtirish, mahsulot hajmini ko’paytirish, uning sifatini oshirish, ishlab 
chiqarishning foydaliligini ko’tarish uchun fan-texnika tarqqiyotini jadallashtirish 
1
Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф 
этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.:“Ўзбекистон”, 2009 йил. 14 - бет. 

---

kerak. Bu ish ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga bo’lishi mumkin. 
CHora-tadbirlar albatta, samarali bo’lishi kerak. Uni hisobga olmasdan, 
baholamasdan fan-texnika bo’yicha tadbirlar ishlab chiqarishga joriy etilmaydi. 
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi uslubiy 
qo’llanmalarda izohlab berilgan. 
Ularga quyidagilar kiradi: 

kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo’yicha 
Namunali (Tipovaya) metodika; 

iqtisodiyotda yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan 
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; 

korxonalar 
va 
ishlab 
chiqarish 
birlashmalari 
boshqaruvining 
avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samaradorligini hisoblash metodikasi; 

boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samaradorligini aniqlash 
metodikasi (GOST-24.702.85). 

mehnatni ilmiy tashkil etish, ya’ni MIT bo’yicha chora-tadbirlarning 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; 

atrof-muhitni muhofaza etish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish 
uchun sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik 
metodika. 
Yangi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samaradorlikni aniqlash 
tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda bunday hisob-kitoblar xalq xo’jaligida 
yangi texnikadan, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi asosida amalga oshiriladi. 
Bu metodikaga binoan iqtisodiy samara quyidagi formula yordamida 
ifodalanadi: 
S = (X
1 
- X
2
) x A
2
Bu erda: S - yillik iqtisodiy samara, so’m; 
X
1
va X
2
- yanga texnika yordami bilan tayyorlangan mahsulot birligiga 
sarflangan, keltirilgan xarajatlar (T

E
n 
x K); 
A
2
-hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotning 
yillik hajmi. 
Yangi texnikaning samaradorligini hisoblash va tahlil etishda uning ijtimoiy 
natijalari va oqibatlarini ham hisobga olish kerak. Ular jumlasiga, mehnat 
sharoitlarini yaxshilash, xavfsizlik va qulaylikni ta’minlash, hodimlarning bilimi va 
ilmi hamda malakasini oshirish, atrof-muhitni muhofaza qilish, inson faoliyati 
uchun eng yaxshi sharoitlar yaratish kiradi.