Industrial iqtisodiyot

 
 
4-mavzu. Sanoatda zamonaviy boshqaruv tizimi (4soat) 
 
1. Boshqaruv ob’ektiv zaruriyati va maqsadga yo'naltirilgan jarayon 
sifatida. 
2.Boshqaruvning moxiyati, axamiyati va vazifalari. 
3.Boshqaruvning asosiy tamoyillari va usullari.
4.Boshqaruvning zamonaviy to’zilishi. Boshqarishni takomillashtirishning 
zamonaviy asosiy yo'nalishlari. 
 
4.1. Boshqaruv ob’ektiv zaruriyati va maqsadga yo'naltirilgan jarayon 
sifatida. 
Har qanday ishlab chiqarish boshqaruvning muayyan tizimisiz oqilona harakat 
qila olmaydi va rivojlanmaydi. SHu tufayli ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida 
jamiyat o’ziga xos va mos boshqaruv tizimini yaratadi. 
«Boshqaruv» tushunchasi o’zoq va chuqur tarixiy tarakqiyotga ega. Uning 
yo’zaga kelishi esa insoniyat taraqqiyotining eng muhim jarayonlaridan biri 
hisoblanadi. Boshqaruv faoliyatining dastlabki davrida insonlar o’z bilim va 
tajribasiga asoslangan holda ishlab chiqarishni boshqargan bo’lsalar, asta-sekinlik 
bilan texnika-texnologiyaning rivojlanishi, ishlab chiqarish sur’atlarining o’sishi va 
har xil tashkiliy sharoitlar yo’zaga kelishi natijasida faoliyatning mazkur turi ancha 
murakkablashib bordi. Bunday holatni anglash, chuqurroq o’rganish va bilish 
«Boshqaruv fani»ning vujudga kelishiga olib keldi. 

---

Boshqaruvning bir qator nazariy va amaliy vazifalari F.U. Teylor tomonidan 
asoslab berilgan. U boshqarishga «Nima qilish kerakligini, uni eng yaxshi va qulay 
usulda amalga oshirishni aniq bilish san’ati», - deb ta’rif bergan. 
Boshqaruvning ma’nosi va mohiyati, ahamiyati va mazmuni, tamoyillari va 
usullari to’g’risida buyuk olimlar, mutafakkirlar, mutaxassislar juda ko’p fikr 
aytishgan va yozib qoldirishgan. 
Boshqaruv - alohida funktsiya bo’lib, turli-tuman sohalar (mamlakat va uning 
hududlari, milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari, korxona va uning bo’limlari) da 
insonlar ustidan rahbarlik qilish faoliyatidir. 
Boshqaruv - tashkilotning maqsadini ifodalash va unga erishish uchun zarur 
bo’lgan bashorat qilish, rejalashtirish, tashkil etish, ishtiyoqni uyg’otish 
(motivatsiya) va nazorat qilish bo’yicha faoliyat turi, jarayonidir. 
Boshqaruv - shunday faoliyatki, uning yordamida uyushmagan jamoa (haloyiq 
yoki to’da) samarali va aniq maqsadga yo’naltirilgan unumli (barakali) guruhga 
aylantiriladi. 
Boshqaruv - ma’lum jarayonga, organizm va jamoaga maqsadli ta’sir 
ko’rsatishni o’zida ifoda etuvchi ijtimoiy faoliyatning bir turidir. 
Boshqaruv - muayyan axborotga asoslangan va mavjud dasturga muvofiq 
ob’ektning ishlashini, ya’ni faoliyat ko’rsatishini ta’minlashga yo’naltirilgan 
tadbirlar majmuasidir. 
SHuningdeq mashhur franso’z olimi Anri Fayol ham boshqaruvga quyidagicha 
ta’rif beradi: «Boshqaruv - bu, korxona ixtiyoridagi barcha resurslardan maksimal 
(eng ko’p - A.O.) foyda olgan holda uni maqsad sari etaklash faoliyatidir».
Demaq boshqaruv ob’ektiv zaruriyat va maqsadga yo’naltirilgan jarayon 
hisoblanadi. 
Makroiqtisodiy sohaning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoatni boshqarish 
zaruriyati to’g’risida so’z yuritilganda yuqoridagi ta’riflarni yanada kengaytirish va 
mazmunan boyitish zarurati yo’zaga keladi. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishni, jumladan, uning eng yirik va yetakchi sohasi 
bo’lgan sanoatni boshqarishning ob’ektiv zaruriyatini izohlab shuni aytish kerakki, 
yirik miqyosda amalga oshiriladigan, har qanday to’g’ridan-to’g’ri qilinayotgan 
mehnat, ishlab chiqarish ko’proq yoki kamroq darajada boshqarilishga muhtojdir. 
Boshqaruv ilmi (menejment)da boshqaruvning ikki xil tushunchasi mavjud 
bo’lib, ularning birini boshqaruvning sub’ekti va ikkinchisini boshqaruvning ob’ekti 
tashkil etadi.

---

Boshqaruv sub’ekti - jismoniy yoki yuridik shaxslar bo’lib, undan amaldagi 
qonunlar asosida hokimiyat idoralari tomonidan berilgan vakolatlarga muvofiq 
huquqiy ta’sir yo’zaga keladi. 
Boshqaruv ob’ekti - boshqaruv sub’ektining huquqiy ta’siri qaratilgan narsadir. 
Bunga ishlab chiqarish va xo’jalik tizimlari, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, jismoniy 
va yuridik shaxslar kirishi mumkin. 
Ko’rinib turibdiki, u holatda ham, bu holatda ham insonlarni boshqarish 
ularning o’zi tomonidan amalga oshiriladi. Faqat kishilar, ularning faoliyati, 
jumladan, mahsulot ishlab chiqarish, xo’jalik va boshqa jarayonlar bilan bog’liq 
bo’lgan faoliyatlari boshqaruvning predmeti, ya’ni hozirgi zamon menejmentining 
asosi hisoblanadi. Boshqaruvning sub’ekti va ob’ektisiz menejment fan va xo’jalik 
tajribasi sifatida o’z mazmun va mohiyatini yo’qotadi. 
Albatta, minglab kishilar ishlaydigan sanoat ham bu tushuncha va 
mulohazalardan xoli emas. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida «sub’ekt» va 
«ob’ekt» tushunchalari boshqa tarmoqlarga nisbatan xiyla ravshanroq ko’rinadi. 
Bunda vazirliq kompaniya va aktsiyadorlik jamiyatlaridagi boshqaruvchilar 
korxonadagi boshqaruvchilarga, korxonadagi boshqaruvchilar esa tseh uchastka 
boshqaruvchilariga rahbarlik qiladilar.
Har qanday boshqaruv o’z maqsadi va vazifalariga ega. Maqsad - bu, inson 
faoliyatining avvaldan fikran o’ylangan natijasidir. SHunga binoan, boshqaruvning 
maqsadi deganda, boshqaruv sub’ektining oldindan o’ylangan, mo’ljallangan, 
erishish zarur bo’lgan natijasi tushuniladi. Sanoatda esa, maqsad - ko’p va sifatli, 
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va uni o’z vaqtida sotish hamda 
mo’ljallangan foydani olishdir. 
Har qanday maqsadga ma’lum talablar qo’yiladi. Dastavval, maqsad ilmiy va 
amaliy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Ikkinchidan, u aniq, yaxshi ifodalangan 
va adresli bo’lishi zarur. Uchinchidan, qo’yilgan maqsad erishimli bo’lishi, ya’ni 
unga etishishning imkoniyatlari, shart va sharoitlari hisobga olingan bo’lishi kerak. 
Qo’yilgan maqsadga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajarish zarur. 
Ma’lumki, vazifa - bu, avvaldan belgilangan, aniqlangan, ko’rsatilgan, bajarilishi va 
hal etilishi lozim bo’lgan ish, narsadir. 
Sanoat ishlab chiqarishida boshqaruvning vazifalari quyidagilardan iborat: 
-kelajakni aniq ko’rmoq (istiqbolni to’g’ri bashorat qilish va unga monand 
bo’lgan faoliyat dasturini to’zish); 
-tashkillashtirmoq (sanoatning ichki, moddiy va ijtimoiy to’zilmasini barpo 
etish); 

---

-personalni idora qilmoq (sanoat ishlab chiqarish xodimlarini harakatga 
keltirish); 
-kelishish (harakat va tirishqoqlikni bir-biri bilan uyg’unlashtirish); 
-nazorat qilish va ko’zatish (joriy etilgan va berilgan buyruq asosida 
harakatning, ya’ni faoliyatning qanday tarzda bo’layotganini mushohada qilish). 
Boshqarish jarayonida oldindan ko’ra bilish nihoyatda katta ahamiyatga ega. 
Barcha jarayonlarni ko’zatib, ularning o’zgarishiga qarab ishlab chiqarish, ish 
bajarish yoki xizmat ko’rsatish boshqarilib turiladi. Masalan, mahsulotga bo’lgan 
ehtiyoj, narx-navo, texnika va texnologiyalar o’zgarishi, ish haqi va ijtimoiy 
muhofazaning holati ishlab chiqarishga katta ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun 
vaziyatga qarab kerakli o’zgarishlarni zudlik bilan amalga oshirish kerak bo’ladi. 
Boshqarish jarayonida rejalashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, 
mahsulot hajmini belgilaganda uni barcha resurslar bilan ta’minlash va ularni 
yetkazib berish masalasiga katta e’tibor berish kerak. Ma’lumki, rejalar bir kunliq 
o’n kunliq bir oyliq bir kvartalliq bir yilliq uch yilliq besh yillik va o’n-o’n besh 
yillik bo’lishi mumkin. Oxirgisi «konseptsiya», «bashorat» tushunchalari bilan 
bog’liqdir. 
Ishlab chiqarish jarayoni o’zluksiz bo’ladi, chunki u, eng avval, yo’zaga keladi, 
shakllanadi, rivojlanadi va takomillashadi. Ana shu o’zgarishlarni tashkilotchilik 
ta’minlaydi.