Industrial iqtisodiyot

 
9.7. Real sektor tarmoqlarida xodimlarni ijtimoiy ximoya qilish muammolari. 
Ijtimoiy muhofaza tizimi – aholining muhim hayotiy manfaatlari sohasi bo‘lib, 
uning sifat va miqdor ko‘rsatkichlari davlat va jamiyatning iqtisodiy, huquqiy va 
madaniy rivojlanish darajasidan darak beradi. Ijtimoiy muhofazalanish 
huquqi – insonning munosib turmush kechirishi uchun zarur bo‘lgan hajmdagi 
fiziologiq ijtimoiy, moddiy, iqtisodiy, maishiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish 
imkoniyati hisoblanadi. Ijtimoiy muhofaza tizimini tashkil etish masalasi ko‘p 

---

jihatdan mamlakatdagi milliy tartib, jamiyatdagi totuvlik darajasi, ijtimoiy va 
iqtisodiy rivojlanishning barqarorligi va dinamikasini belgilab beradi. 
«Ijtimoiy muhofaza» kategoriyasi – bir qator tabiiy va ijtimoiy fanlar ilmiy 
apparatining atributi bo‘lib, mehnat iqtisodiyotida xodim va uning oila a’zolarini 
ijtimoiy muhofazalash va ularning turmushini moddiy vositalar bilan ta’minlash, 
hamda ishchi kuchining qattiq yemirilishini oldini olish nuqtai nazaridan ko‘rib 
chiqadi. 
Nazariy-amaliy nuqtai nazardan qaraganda, ijtimoiy muhofaza sohasi davlat 
yuritadigan ijtimoiy siyosat va mehnat munosabatlarining eng muhim tarkibiy 
qismlaridan biridir. «Ijtimoiy siyosatning asosiy maqsadlari va normalari 
to‘g‘risida»gi XMT 117-Konvensiyasining 25-moddasiga muvofiq, kishi o‘z va 
oilasining sihat-salomatligi va farovon hayot kechirishini ta’minlash uchun zarur 
bo‘lgan turmush darajasi, shu jumladan, oziq-ovqat, kiyim, uy-joy, tibbiy yordam 
va ijtimoiy xizmatga ega bo‘lish huquqi, shuningdek ishsizliq nogironlik yoki o‘ziga 
bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra tirikchilik vositalarini yo‘qotgan boshqa hollarda 
ta’minot olish huquqiga ega. 
Agar yollanma ishchi kasalliq baxtsiz hodisa, keksalik yoki mehnatga talab 
yo‘qolishi oqibatida mehnat qilish qobiliyatini yo‘qotsa, uning uchun moddiy 
ta’minlanmaslik muammolari tug‘iladi. Shu sababli bozor iqtisodiyotida ijtimoiy 
muhofaza jamiyatning xo‘jalik va ijtimoiy hayotini tashkil etishning o’zviy qismi 
bo‘ladi, uning tashkiliy-huquqiy shakllari esa mehnat jarayoni va ishchi kuchini 
takror ishlab chiqarish jarayoni o’zluksiz davom etishini ta’minlashi kerak. 
Shunday qilib, ijtimoiy muhofaza kishilarning turmush darajasi bilan o’zviy 
bog‘langan bo‘lib, u BMT tavsiyasiga muvofiq bir necha unsurni: salomatliq 
demografiya sharoitlari, oziq-ovqat, kiyim-kechaq iste’mol va jamg‘arish 
fondlarini; mehnat qilish sharoitlari, ish bilan bandliq mehnatni tashkil etish; ta’lim 
olish, savodxonliq uy-joy, shu jumladan obodonlashtirish; ijtimoiy ta’minot, inson 
erkinliklarini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, korxonalar va tashkilotlar personalini 
texnogen va tabiiy, iqtisodiy va biologik omillarning murakkab kompleksi ta’siridan 
muhofazalash bilan bog‘liq ijtimoiy mehnat munosabatlari xodim bilan ish beruvchi, 
xodim bilan davlat, ish beruvchi bilan davlat o‘rtasidagi o‘zaro aloqa tarzida 
namoyon bo‘ladi. Xodimlarni ijtimoiy muhofazalash masalalari bo‘yicha ijtimoiy-
mehnat munosabatlari, korxona va tashkilot, tarmog‘ va mintaqa darajasida amalga 
oshiriladi. Ularning har biri uchun o‘z munosabatlar va o‘zaro aloqalar predmeti xos 
bo‘lib, bu predmetlar xodimning ijtimoiy ahvoli hamda mehnat bilan o‘tadigan 
hayotining darajasi va sifatini bildiruvchi ko‘rsatkichlarni belgilab beradi. 
Xodimning ijtimoiy ahvoli va mehnat faoliyatining sifati o‘z navbatida kishilar, 
jamoalar hamda ijtimoiy guruhlar hayoti va faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari 
bo‘ladi hamda ikkita yashash shakliga ega bo‘ladi. 
Birinchisi – muayyan kishilar, oilalar, ijtimoiy guruhlar ijtimoiy ahvolining 
amaldagi holati. 

---

Ikkinchisi – ijtimoiy kafolatlar tarzidagi ijtimoiy ahvol; bu shakl amaldagi 
ijtimoiy-mehnat 
munosabatlarining 
normativ-qonunchilik 
va 
institusional 
darajadagi proyeksiyasini (refleksiyasini) aks ettiradi. 
Bunda «ijtimoiy xatar» kategoriyasi bog‘lovchi unsur bo‘lib xizmat qiladi. Bu 
unsur obyektiv, ijtimoiy ahamiyatli sabablarga ko‘ra ish haqidan yoki boshqa 
mehnat daromadidan mahrum bo‘lish natijasida, shuningdek bolalar va tibbiy 
yordamga hamda ijtimoiy (qayta tiklash va rekreatsiya) xizmatlarga muhtoj boshqa 
oila a’zolarini boqish uchun qo‘shimcha xarajat qilish munosabati bilan moddiy 
ta’minlanmaganlik holati vujudga kelish ehtimoli sifatida ta’riflanadi. 
Ijtimoiy muhofaza tizimi quyidagi tarkibiy qismlarga ajratiladi: 
- ijtimoiy muhofaza subyektlari– yollanma xodim va uning oila a’zolari, ish 
beruvchi, davlat, ommaviy-huquqiy maqomga ega sug‘urta tashkilotlari; 
- ijtimoiy muhofaza darajalari – individual daraja (xodim - ish beruvchi) va 
guruh darajasi (yollanma xodimlarning kasaba uyushmalari va ish beruvchilarning 
birlashmalari); 
- ijtimoiy muhofaza predmetlari va ularning tarkibi – personalni ishga yollash 
va ishdan bo‘shatish, professional tayyorlash, mehnat sharoitlari, uni tashkil etish va 
normalash, mehnat qobiliyatini yo‘qotishni kompensatsiyalash, tibbiy va ijtimoiy-
maishiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etish mexanizmlari; 
- ijtimoiy muhofazaning ijtimoiy adolat va o‘zaro yordamni amalga oshirish 
prinsiplari va turlari – ijtimoiy sherikchilik (yollanma xodimlar bilan ish beruvchilar 
o‘zaro hamkorlik qilishining xilma-xil usullari bilan birga) yoki mehnat 
munosabatlarini qat’iy reglamentlab, ijtimoiy muhofazada paternalistik 
munosabatlar bilan bog‘lash, shuningdek ijtimoiy muhofazaning ushbu prinsip va 
turlarini aralash hamda bog‘lab olib borish; 
- ijtimoiy muhofazani baholash mezonlari – ijtimoiy kafolatlar hamda hayot 
sifatining tan olingan milliy ko‘rsatkichlari: ishlab chiqarish sohasining ahvoli, 
mehnat muhofazasi va uning xavfsizligi; mehnatning psixofiziologik normativlari; 
mehnat sharoitlari (mehnat qilish va dam olish, moddiy haq to‘lash tartiblari); 
xodimlarning salomatligi va mehnatga layoqatliligi; professional tayyorgarlikning 
malaka ko‘rsatkichlari; oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish normalari; uy-joy 
bilan ta’minlanganlik. 
«Ijtimoiy muhofaza» atamasi birinchi marta 1935 yilda AQShning ijtimoiy 
muhofaza to‘g‘risidagi qonunida ishlatilgan edi. Bu qonun keksaliq o‘lim, 
nogironlik va ishsizlikdan majburiy sug‘urtalash institutini qonunan belgilab berdi. 
U mazkur mamlakat uchun yangilik bo‘lgan edi. 
Aholini ijtimoiy muhofazalash ijtimoiy yordamning quyidagi turlari bilan 
ta’minlanadi: 

pensiyalar; 

nafaqalar; 

imtiyozlar, afzalliklar va xizmatlar; 

bir yo‘la (nomuntazam)beriladigan moddiy yordam. 
Quyidagilar ijtimoiy muhofaza obyektlari hisoblanadi: 

---


pensiya yoshiga yetganlar; 

nogironlar; 

boquvchisini yo‘qotgan bolalar; 

kam ta’minlangan oilalar farzandlari; 

ishsizlar; 

homilador ayollar va yosh bolalarga qarash bilan band bo‘lgan 
ishlamayotgan ayollar; 

kasallik tufayli vaqtincha ishlamayotganlar; 

voyaga yetmaganlar va o‘quvchi yoshlar; 

mehnatga layoqatsizlarga qarash bilan band bo‘lgan ishlamayotgan 
mehnatga layoqatli fuqarolar. 
Pensionerlar pensiya yoshiga yetganligi yoki nogironlik natijada mehnat 
qobiliyatini yo‘qotgan shaxslar, shuningdek boquvchisini yo‘qotgan bolalar 
(yetimlar)dir. Shaxslarning bu doirasini ijtimoiy muhofazalash pensiya ta’minoti 
tizimi orqali amalga oshiriladi. 
Ishsizlar turli sabablar tufayli ishini yo‘qotgan va ishga joylashish ishtiyoqi 
bo‘lgan 16 yoshdan boshlab to pensiya yoshigacha mehnatga yaroqli shaxslardir. 
Bunday shaxslarni ijtimoiy muhofazalash ishsizlik bo‘yicha nafaqalar tizimi orqali 
amalga oshiriladi. 
Kam ta’minlangan oilalar farzandlari oilaning har bir a’zosining o‘rtacha 
daromadi rasmiy belgilangan tirikchilik minimumidan kam bo‘lgan oilalardagi 
voyaga yetmagan bolalardir. Ularni ijtimoiy muhofazalash nafaqa tizimi orqali 
amalga oshiriladi.