Individual loyiha-2 Mavzu: Marketingning turlari, tovarni sotish va marketing kommunikatsiyalari

1-rasm. Marketing jarayonining oddiy modeli
Marketologlar faoliyatining ilk qadamidayoq faoliyat olib boradigan joydagi bozorni, iste’molchi ehtiyoji va xohishini chuqur tushunishi lozim. Biz quyida beshta eng asosiy iste’molchi va bozor tushunchalariga:
-ehtiyoj, xohish va talab;
-bozor takliflari (mahsulotlar va xizmatlar);
-qiymat va qoniqish;
-ayirboshlash va munosabatlar;
-hamda bozorga izoh berib o'tamiz.
Marketing faoliyatidagi eng asosiy tushunchalardan biri bu inson ehtiyojidir. Inson ehtiyoji bu insonlardagi muhtojlik hissining turli sharoitlardagi holatidir. Bu ehtiyojlarga Abraxam Xarold Maslouning ehtiyojlar piramidasi nazariyasidagi ehtiyoj turlarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Marketologlar bu ehtiyojlarni o’zlari yaratishmagan. Bu ehtiyojlar insonlar hayoti davomida yuzaga chiqib
kelaveradigan tabiiy holatdir.
Mashhur marketing kompaniyalari mijozlaming ehtiyoji, xohishi va talabini o ‘rganish uchun uzoq masofalarga ham borishadi. Ular iste‘molchi tadqiqotini olib borishadi va ulkan ko'lamdagi axborotni tahlil qilishadi. Ular barcha bo‘g ‘inlardagi rahbarlar, ya’ni top menejerlar ham mijozlar bilan yaqin munosabatda qoladi. Masalan, “Kroger” rahbari David Dillon ko‘k jinse kiyib mahalliy “Kroger” supermarketlarini aylanib chiqadi va sotuvchilar bilan suhbat quradi. U o ‘zining do‘konlarini mijozlar ko‘zi bilan ko‘rishni xohlaydi va nima uchun bunday tanlov qilishlarini tushunishga harakat qiladi. Mijozlar bilan yaqinroq bo‘lish uchun “Ford” rahbari Alan ko‘p vaqtini “Ford”ning dillerlik salonlarida mashinalar sotishi bilan tanilgan.
Mijozlar ehtiyoji va xohishi bozor takliflari, ya’ni ehtiyoj va xohishni qondiruvchi bozorga taklif etilgan mahsulotlar, xizmatlar, axborot yoki mijozlar bilan ishlash tajribalari orqali qondiriladi. Bozor takliflari moddiy tovarlar bilangina cheklanib qolmaydi. Ular xizmatlarni ham, ya’ni sotish uchun taklif etilgan faoliyatlar yoki manfaatlarni o ‘z ichiga oladi. Masalan, bank xizmatlari, havo yo'llari xizmati, mehmonxona, chakana savdo xizmati va uy ta’mirlash xizmatlarini o ‘z ichiga oladi.
Kengroq izohlaydigan bo‘lsak, bozor taklifi ayrim shaxslar, joylar, tashkilot va muassasalar hamda axborot va g ‘oyalami ham o ‘z ichiga oladi. Masalan, “Pure Michigan” kompaniyasi Michiganni turistlar manzili sifatida bozorga taklif etadi. “Keling harakat qilamiz” jamoat xizmati kompaniyasi AQSh Qishloq xo‘jaligi Departamenti va AQSh Sog‘liq va Inson Xizmatlari Departamentlari homiyligida
bolalarning semizligini ota-onalar va farzandlarini so g iom ovqat tanovul qilishlari hamda jismoniy harakatlami ko‘proq bajarishlariga undash orqali kamaytirish g'ovasini bozorga taklif etadi.
Aqlli marketologlar ular sotadigan mahsulot va xizmatlarning o ‘ziga xos xususiyatlaridan ham ortig'ini ko‘ra olishadi. Bir qator xizmatlar va tovarlarni moslash orqali ular mijozlar uchun brend borasidagi tajribani shakllantirshadi. Masalan, siz "Walt Dysney World Resort”ga shunchaki tashrif buyurmaysiz, siz o'zingiz va oilangizni mo'jizalar dunyosi, ya'ni barcha orzular ro‘yobga chiqadigan va barcha narsalar o ‘z holicha amalga oshadigan joyga tushib qolganday his etasiz. “Siz sehrning yuragidasiz” deydi Disney.
Hattoki, funksional tovarlar ham tajribaga ayllanishi mumkin. “HP” personal kompyuterlar shunchaki simlar va elektr komponentlar to'plamidan ko'ra ko'proq narsa ekanligini e ’tirof etadi. Bu foydalanuvchining shaxsiy tajribasidir. "HP” reklmasida “Unda siz uchun xususiylikdan ko'ra deyarli boshqa narsa yo'q, sizning shaxsiy kompyuteringiz sizning qo'shimcha miyangizdir. U sizning hayotingiz uchun sizning hayrat strategiyangiz, ko'zni qamashtiradigan hisoblagichingiz. U sizni atrofingizdagi dunyo bilan aloqangiz” deb ta’kidlanadi. “HP” reklamalasida tovarning texnik xususiyatlari borasida ko'p gapirilmaydi. Aksincha, ular “HP”ning qanday qilib bugunning dunyosini simsiz bog'lashini nishonlashadi.
Iste'molchilar odatda, mavjud ehtiyojni qondiruvchi keng tanlovli tovar va xizmatlarga duch keladilar. Ular bunday ko'p takiliflar orasidan o'zlariga maqbulini qanday tanlashadi? Qoniqish hosil qilgan mijozlar mahsulotlami qayta-qayta sotib olishadi va o'zlarining bu boradagi tajribalarini boshqalarga ham aytishadi. Qoniqmagan mijozlar ko'pincha raqiblar tomonga o'tib ketishadi va boshqalarga
tovarni yomonlashadi.
Marketologlar mijoz tomonidan kutiladigan naf yoki qiymat darajasini ehiyotkorlik bilan belgilashi kerak. Agar ular kutiladigan nafni juda past baholashsa, ular shunchaki xaridoming ehtiyojini qondirishlari mumkin lekin, yetarlicha mijozlarni jalb qila olmaydilar. Agar ular kutiladigan qiymat yoki nafni yuqori belgilashsa, xaridorlarning ko‘ngli soviydi. Iste‘mol qiymati va qoniqish mijoz munosabatlarini ishlab chiqish va uni boshqarishda juda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi.
Marketing odamlar ayirboshlash munosabatlari orqali o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun qaror qilishganda yuzaga keladi. Ayirboshlash biror kishidan evaziga biror narsani taklif qilish orqali zarur narsani olish harakatidir. Kengroq mazmunda marketologlar ba’zi bozor takliflariga javob qaytarishga harakat qilishadi. Bu javob mahsulot va xizmatlarni shunchaki sotib olish yoki sotishdan ko‘ra ko‘proq boiishi mumkin. Masalan, siyosiy nomzod, ovoz olishni xohlaydi, cherkovlar a ’zolikni, orkestr tomoshabinlami va ijtimoiy harakat guruhi fikr ma’qullanishini xohlashadi.
Marketing tovarlar, xizmatlar va boshqa obyektlarni jalb etgan holda maqsadli mijozlar bilan munosib ayirboshlash munosabatlarini shakllantirish, uni saqlash va yuqori darajaga olib chiqishga qaratilgan harakatlardan tashkil topadi. Kompaniyalar izchillik bilan yuqori darjadagi iste‘mol qiymatini yetkazib berish orqali mijozlar bilan mustahkam munosabatlar o'rnatishni xohlashadi.
Ayirboshlash va munosabatlar tushunchalari bozor tushunchasini yuzaga keltiradi. Bozor mahsulot va xizmatlaming haqiqiy va potensial xaridorlari yig‘indisidan iborat. Bu xaridorlar bozorga ayirboshlash munosabatlari orqali qondirilishi mumkin bo'lgan alohida ehtiyoj yoki xohish bilan chiqishadi.
Marketing samarali mijoz munosabatlarini qurish uchun bozorini boshqarishni anglatadi. Biroq, bu munosabatlami shakllantirish ko‘p mehnatni talab etadi. Sotuvchilar xaridorlarni qidirib topishlari, ulaming ehtiyojarini aniqlashlari, yaxshi bozor taklifini loyihalashlari, ularga narx belgilashlari, ularni targ‘ib qilishlari va saqlash hamda yetkazib berishlari kerak. Biz odatda, marketingni sotuvchilar tomonidan amalga oshiriladi deb o'ylaymiz, lekin xaridorlar ham
marketing faoliyatini olib borishadi.
Iste'molchilar mahsulotlarni qidirishganda, zarur axborotni olish uchun kompaniyalar bilan muloqot qilishganda va xarid qilishganda marketing faoliyatini beixtiyor amalga oshirishadi. Aslida, bugunning raqamli texnologiyalari, veb sahifalar va onlayn ijtimoiy tarmoqlardan tortib smarfonlargacha iste'molchilar imkoniyatlarini kengaytirdi va marketingni chindan ham interaktiv faoliyatga aylantirdi.
Shunday ekan mijoz munosabatlarini boshqarishga qo'shimcha sifatida bugunning marketologlari mijozning kompaniya bilan bo'ladigan munosabatlari bilan ham samarali ishlay olishi kerak. Marketologlar
endi “Bizning mijozlarimiz bir-birlariga qanday yetishadi” degan savolni boshqa so'rashmaydi. 2-rasm. Zamonaviy marketing tizimi
2-rasmda marketing tizimidagi eng asosiy elementlar tasvirlangan. Marketing faoliyati raqobat sharoitida so'nggi iste’molchilar bozoriga xizmat ko'rsatishni o 'z ichiga oladi. Kompaniya va raqobatchilar bozomi tadqiq qilishadi va iste’molchilar ehtiyojini tushunish uchun ular bilan muloqotga kirishishadi. Keyin ular bozor takliflarini shakllantirishadi va ularni to'g'ridan to 'g 'ri yoki vositachilar orqali iste’molchilarga yuborishadi. Bu tizimdagi har bir tomon eng asosiy muhit kuchlari (demografik, tabiiy, iqtisodiy, texnologik, siyosiy va ijtimoiy) ta’siri ostida bo‘ladi.
Tizimdagi har bir tomon keyingi bosqich uchun qiymat qo‘shib boradi. Rasmdagi yoylar rivojlantirilishi va boshqarilishi kerak bo’lgan munosabatlami bildiradi. Shunday ekan kompaniyaning foydali munosabatlami qurishdagi muvafaqqiyati nafaqat uning xarakatlariga, balki butun tizim pirovard iste‘molchi ehtiyojlariga qanday xizmat qilishiga ham bog‘liq.
“Wallmart” o'zining arzon narxlari borasidagi vadasini uning ta’minotchilari past narxdagi xomashvoni yetkazib bermagunicha amalga oshirolmaydi. ‘‘Ford”
yuqori sifatli avtomobilga egalik tajribasini uning dillerlari yuqori darajadagi xizmatlari va sotuvlarini ta ’minlamagunicha yetkazib bera olmaydi.

1.2. Marketing turlari

Marketingning aniq shakllari va mazmuni korxona faoliyati xususiyatlaridan,
uning ichki imkoniyatlari va tashqi shart-sharoitlaridan kelib chiqadi. Bu yerda marketing va boshqa hamma oraliq faoliyat turlarining qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun yagona yo'naltiriladigan jarayonga birlashishi sodir boMadi, bu esa o ‘z navbatida turli xil marketing turlarining harakatlanishini belgilab beradi.
Yetakchi mualliflarning ishlarini o ‘rganib chiqib, rossiyalik tadqiqotchi R.A.Fatxutdinov marketing turlarini faoliyat sohasi va turi, bozorning rivojlanish darajasi va boshqa omillarga bog‘liq hodda tasniflash zarur, degan fikrga keladi (1-jadval).