Indeksler qanday processni tariyplewi hám wazıypaları tárepinen tórt túrge bólinedi: dinamika indeksleri, joba (shártnamanı ) orınlaw indeksleri, aymaqlıq indeksler hám xalıq aralıq indeksler

Indekslerdiń túrleri hám klassifikaciyası

Indeksler qanday processni tariyplewi hám wazıypaları tárepinen tórt túrge bólinedi: dinamika indeksleri, joba (shártnamanı ) orınlaw indeksleri, aymaqlıq indeksler hám xalıq aralıq indeksler.Aymaqlıq indeksler túrli aymaqlarǵa yamasa obiektlerge tiyisli ekonomikalıq hádiyselerdiń óz-ara qatnasın kórsetedi. Olar ayırım wálayat hám regionlar rawajlanıw dárejesi hám qánigeliklesiwi, milliy ekonomikaǵa qosıp atırǵan úlesi sıyaqlı zárúrli máselelerdi úyreniwde tiykarǵı qural esaplanadı.

Xalıq aralıq indeksler ekonomikalıq hádiyselerdiń pútkil jáhán hám jo'g'rofiy regionlar kóleminde rawajlanıw dárejesi, mámleketler social - ekonomikalıq rawajlanıw jolında erisken salıstırıwiy dárejelerin xarakteristikalaydı. Dinamika, rejani orınlaw, aymaqlıq hám xalıq aralıq indekslerdi esaplaw bir qatar ulıwma hám jeke máseleler menen baylanıslı. Olardı hár táreplama úyreniw, sheshiw jolların tabıw hám ilimiy tiykarlash indeksler teoriyasınıń bas wazıypası esaplanadı.

Bul jerde aytıp ótemizki, aymaqlıq hám xalıq aralıq indekslerdi esaplaw stilistikası elege shekemge shekem ilimiy tárepten tolıq -to'kis islep shıǵılmaǵan. Bul boyınshaǵı zárúrli máseleler tartıs predmeti bolıp qalıp atır.

Indeks - bul quramalı ekonomikalıq kórsetkish bolıp, ekonomikalıq hádiyselerdiń eki yamasa odan artıq jaǵdayına tiyisli kórsetkishlerdi salıstırıwlama halǵa keltirip, olar arasındaǵı koefficientler arqalı hádiyselerdiń ózgeriwin o'lchaydi

Dinamika indekslerin esaplaw stilistikası bolsa ilimiy tiykarda hár táreplama islengen bolıp, olar tımsalında indeksler teoriyasınıń qásiyetleri da ayqın kórinedi. Ulıwma indeks metodınıń vujudga keliwi áne sol dinamika indekslerinen baslanadı. Endigiden indeksler ústinde sóz júrgizilgende dinamika indeksleri názerde tutıladı.

Indeksler quramalı hádiysediń ayırım elementleri, olardıń birdey toparları hám ulıwma quramalı hádiyse ushın esaplanıwı múmkin. Sol tárepten olar toparıy,jalǵız hám ulıwma indekslerge bólinedi.Qanday kórsetkishler indekslashtirilishiga qaray, ekonomikalıq indeksler muǵdarlıq kórsetkishler indeksine hám sapa kórsetkishler indeksine bólinedi. Ulıwma indeksler esaplaw usılına qaray, agregat forma daǵı hám arifmetik ortasha, garmonik ortasha hám geometriyalıq ortasha indekslerge, olar bolsa, óz gezeginde, vaznli hám salmaqsiz indekslerge, vaznli indeksler bolsa bazis vaznli, ámeldegi vaznli, jıynaqa yamasa ortasha vaznli indekslerge bólinedi. Bul indeksler tekǵana esaplaw tártibi menen, bálki sol menen birge mánisi hám qollanıw shárt - sharayatı tárepinen bir-birinen parıq etedi. Indekslashtirilayotgan hádiyse degende sonday hádiyse názerde tutıladıki,olardıń eki dáwir tiyisli kórsetkishleri salıstırıwlanadı. Sonday eken, indeksde eki dáwir qatnasadı, biri-ámeldegi (esabat ) dáwir, ekinshisi ótken, bazis dáwir dep ataladı. Ámeldegi dáwir - bul indekslashtirilayotgan hádiysediń salıstırılıp atırǵan kórsetkishi, bóliniwshi muǵdarı tiyisli bolǵan davr bolıp tabıladı. Y “1” qatar astı belgisi menen belgilenedi. Bazis dáwir- hádiysediń salıstırıwlaw hasası etip olinayotgan jayiy kórsetkishi, bóliniwshi muǵdarı tiyisli bolǵan waqıt uzınlıǵı (aralıǵı ). Y “0” qatar astı belgisi menen belgilenedi. Indekslerdi dúziwde muǵdarlıq kórsetkishler anglichan quantity - muǵdar sóziniń birinshi hárıbi “q” arqalı, sapa kórsetkishlerdi bolsa anglichan price- baha, productivity-miynet ónimliligi, profitability - rentabellik yamasa dáramatlıq dárejesi sıyaqlı sózlerdiń birinshi hárıbi “p” arqalı ańlatıw halqaro statistika ámeliyatında qabıl etilgen. Sonday eken, “q” - islep shıǵarılǵan hám sotilgan ónim fizikalıq kólemin, tashilgan júk muǵdarın, shıǵarılǵan yamasa satıp alınǵan aktsiyalar muǵdarın, jetiwtirilgan jalpı ónim kólemi hám sol sıyaqlı muǵdarlıq kórsetkishlerdi ańlatadı. “R” bolsa joqarıda sanalganlardan tısqarı ózine túser bahası, mámile ǵárejetleri dárejesi, sawda ústemesiniń dárejesi, xızmetler ushın tarif (baha ), bank procenti, bir jumısshınıń nominal jumıs haqi, valyuta yamasa aktsiya stul hám soǵan uqsas sapa kórsetkishlerdi ańlatadı.

Anıq ekonomikalıq indekslerdi esaplayotganda indekslashtirilayotgan hádiyselerdi basqa háripler menen ańlatıw maqul. Atap aytqanda, ónim ózine túser bahasın (anglichan cost) “s”, ónimdiń miynet qatallıǵın “t”, bir jumısshınıń jumıs haqini “x”, sotilgan ónim bir birliginen alınǵan paydanı ónimdiń paydalılıq (ózine túser bahasına salıstırǵanda ) dárejesin “f”, hasıldarlıqtı “y”, egin maydandı “s”, ulıwma miynet sarpın “T”, tiykarǵı kapitaldıń ulıwma kólemin “F”, onıń nátiyjelililik dárejesin “f”, sheki onim hám material resurslariniń ulıwma rezervin “M”, olardıń natiyjeliligin “m” hám t.b arqalı belgilew múmkin.Joqarıda bayan etilgenlerdi ulıwmalastırıp ekonomikalıq indekslerdi tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:

Ekonomikalıq indekslerdiń klassifikaciyası