Ilmiy tadqiqot markazi

 
Manba va foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati:
 
1.
 
Financial Markets and Institutions (10th Edition) by Frederic S. Mishkin and Stanley
G. Eakins. 12 
2.
 
Стратегия
 
дальнейшего
 
повышения
 
конкурентоспособности
 
национальной
 
экономики
: 
материалы
1
У
-
го
 
Форума
 
экономистов
/ 
отв
. 
ред
. 
М
.
П
. 
Нарзикулов
. 
Ташкент
,
2012. 
С
. 8. 
3.
 
Financial Management: Principles and Applications (12th Edition) by Sheridan Titman, Arthur 
J. Keown, John D. Martin, and David F. Scott 
4.
 
Мусахон Исаков, Дилобар Рўзиева. Ўзбекистон саноатидаги таркибий ўзгаришлар. 
Монография. 
- 
Т.: ТДИУ, 2019 й.
 
5.
 
Financial Statement Analysis and Security Valuation (7th Edition) by Stephen H. Penman
 
YANGI O’ZBEKISTON TARAQQIYOT STRATEGIYASI SHAROITIDA QIMMATLI 
QOG’OZLARDAN OLINADIGAN SOLIQLARNING BAZASINI ANIQLAS
HNING
METADOLOGIK ASOSLARI 
 
Xalikchayeva Sadokat Ilxomjonovna - 
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi
“Oʼzbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy 
asoslari 
va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi doktoranti 
Qimmatli 
qogʻozlar
bu oʻz egasiga mulkka egalik huquqini va daromad koʻrinishida 
muayyan pul summasini olish huquqini beradigan pul yoki tovar hujjatlari hisoblanib, moliya 
bozorida aksiya, obligatsiya, veksel kabi turlari eng mashxurlari sanaladi. Qimmatli qog‘oz
lar 
bozorini tartibga solish va korporativ boshqaruv sohasidagi islohotlarni yanada 
chuqurlashtirish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 13 apreldagi 
“Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora
-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF
-6207-son farmoni 
ijorosini ta’minlashda soliq munosabatlarining o’rni benihoya muhimdir. Zero, moliya 
bozorining negizi bo’lgan qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq moliyaviy operatsiyalarning 
faoliyatini tartibga solishda va nazorat qilishda soliqqa tortish tartiblarining ahamiyati ayni 
dolzarb zaruriy masaladir. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 327
-moddasi 
qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha soliq bazasini aniqlashning o‘ziga xos 
xususiyatlariga bag’ishlangan bo’lib, bu sohadagi bar
cha vaziyatlarni qamrab olgan va batafsil 
yoritib berilgan. 
Soliq tushumlarining belgilanishida soliq bazasi va soliq stavkalarining darajasi asosiy 
dastaklar bo’lganligi uchun qimmatli qog’ozlar bozoridagi qimmatli qog’ozlar bilan bogliq 

---

69 
operatsiyalarga soliq solinishida soliq bazasining aniqlash tartiblari kerakli vaziyatlarni 
aniqlashtiruvchi va mavhumliklarni bartaraf etuvchi iqtisodiy muruvvathamdir. Jumladan, 
qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha soliq bazasi soliq to‘lovchilar tomonidan 
al
ohida aniqlanadi. Bunda soliq to‘lovchilar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida 
muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bo‘yicha soliq bazasini qimmatli 
qog‘ozlarning uyushgan bozorida muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari 
b
o‘yicha soliq bazasidan alohida aniqlaydi. O‘tgan soliq davrlari davomida qimmatli 
qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha zarar ko‘rgan soliq to‘lovchilar qimmatli qog‘ozlarga 
doir operatsiyalar bo‘yicha joriy hisobot (soliq) davrida olingan tegishli soli
q bazasini 
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksning 
336-moddasida
 belgilangan tartibda va shartlarda 
kamaytirishga haqli hisoblanadi. 
Shuningdek, o‘tgan soliq davrlarida qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida 
muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalardan ko‘rilgan zararlar hisobot 
(soliq) davrida belgilangan ushbu qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalarning soliq bazasini 
kamaytirishi mumkin. 
Qolav
ersa, qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida muomalada bo‘lgan qimmatli 
qog‘ozlarga doir operatsiyalardan olingan daromadlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan 
bozorida muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha qilingan 
xarajatlar
ga yoki ko‘rilgan zararlarga kamaytirilishi mumkin emasligi belgilangan va qimmatli 
qog‘ozlarning uyushgan bozorida muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarga doir 
operatsiyalar bo‘yicha olingan daromadlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida 
muomalada b
o‘lgan qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha qilingan xarajatlarga 
yoki ko‘rilgan zararlarga kamaytirilishi mumkin emas deya ta’kidlangan.
Agar ayni bir qimmatli qog‘oz bo‘yicha bitim ikki yoki undan ortiq savdo tashkilotchisi 
tomonidan amalga o
shirilgan bo‘lsa, soliq to‘lovchi savdo tashkilotchilarining birida yuzaga 
kelgan bozor kotirovkasini mustaqil tanlashga haqli hisoblanadi. Bunda, qimmatli qog‘ozning 
bozor kotirovkasi deb quyidagilar e’tirof etiladi:
1) O‘zbekiston Respublikasida savdo ta
shkilotchisining savdolariga (shu jumladan 
birjaga) qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar uchun —
bunday savdo tashkilotchisi orqali savdo kuni 
mobaynida amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha qimmatli qog‘ozning o‘rtacha tortilgan narxi;
2) chet el savdo tashkilotchi
sining savdolariga (jumladan birjaga) qo‘yilgan qimmatli 
qog‘ozlar uchun —
bunday savdo tashkilotchisi tomonidan savdo kuni mobaynida o‘zi orqali 
amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha hisob
-
kitob qilinadigan qimmatli qog‘ozning yopilish 
narxi. 
Shunday 
holatlar mavjud bo’ladiki, muomaladagi qimmatli qog‘ozlarga oid bitim 
qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridan tashqarida tuzilsa, birinchi navbatda, qimmatli 
qog‘ozni o‘tkazishning barcha jiddiy shartlarini belgilovchi shartnoma sanasi bitimni amalga 
os
hirish sanasi deb e’tirof etiladi. Ikkinchi navbatda esa, soliq solish maqsadlarida quyidagi 
shartlarning hech bo‘lmaganda bittasiga rioya etilganda, qimmatli qog‘ozni haqiqatda 
realizatsiya qilish (sotib olish) yoki boshqacha tarzda chiqib ketish narxi bozor narxi deb 
e’tirof etiladi:
1)
agar bitim amalga oshirilgan kuni qimmatli qog‘ozga nisbatan bittadan ko‘p bitim 
ro‘yxatga olingan bo‘lsa, amalga oshirilgan bitimning haqiqiy narxi, basharti bu narx bitimni 
amalga oshirish sanasida savdo tashkilotchisi (tashkilotchilari) tomonidan ushbu sanada 
ro‘yxatga olingan mazkur qimmatli qog‘ozga doir bitimlarning eng yuqori va eng past narxlari 
o‘rtasidagi oraliqda (narxlar oralig‘ida) bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi;
2)
agar bitim amalga oshirilgan sanada qimmat
li qog‘ozga doir bitta bitim ro‘yxatga 
olingan bo‘lsa, amalga oshirilgan bitimning haqiqiy narxi, agar ushbu narx ko‘rsatilgan 
qimmatli qog‘oz bilan bozor narxi belgilanayotgan bitimni amalga oshirish sanasidagi boshqa 
bir bitimning narxiga muvofiq bo‘lsa,
bozor narxi deb e’tirof etiladi;

---

70 
Muomalada bo‘lgan emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar ularni joylashtirish chog‘ida sotib 
olingan taqdirda, shuningdek ushbu qimmatli qog‘ozlar joylashtirilgandan keyin doirasi 
cheklanmagan shaxslarga birinchi bor taklif qilinganda, shu jumladan ushbu qimmatli 
qog‘ozlarni taklif etish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadigan brokerdan sotib olinganda bunday 
qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy narxi bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari 
uchun qabul qilinadi. 
Soliq bazasin
i tog’ri aniqlash maqsadida, muomalada bo‘lgan emissiyaviy qimmatli 
qog‘ozlar ularni joylashtirish chog‘ida sotib olingan taqdirda, shuningdek ushbu qimmatli 
qog‘ozlar joylashtirilgandan keyin doirasi cheklanmagan shaxslarga birinchi bor taklif 
qilinganda, 
shu jumladan ushbu qimmatli qog‘ozlarni taklif etish bo‘yicha xizmatlar 
ko‘rsatadigan brokerdan sotib olinganda bunday qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy narxi bozor 
narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari uchun qabul qilinishi kerak. Qolaversa, 
muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridagi 
bitimlarning eng past narxidan past narx bo‘yicha realizatsiya qilingan taqdirda moliyaviy 
natijani aniqlashda qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridagi bitimning eng past nar
xidan 
foydalaniladi. 
Bundan tashqari, ochiq payli investitsiya fondlarining muomaladagi investitsiya 
paylariga doir operatsiyalar bo‘yicha, shu jumladan ular tegishli ochiq payli investitsiya 
fondini tashkil etuvchi mol-mulkini ishonchli boshqarishni amalga oshirayotgan 
kompaniyadan sotib olingan taqdirda, bitimning haqiqiy narxi, agar u investitsiya fondlari 
to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan tartibda investitsiya payining hisob
-kitob qiymatiga 
teng bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq sol
ish maqsadida hisobga olinadi. 
Muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bitimning haqiqiy narxi sifatida esa 
qimmatli qog‘ozning hisob
-kitob qilingan narxi va narxning cheklangan tarzda chetga 
chiqishidan kelib chiqib aniqlangan eng yuqori va eng 
past narxi o‘rtasidagi oraliqda turgan 
bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari uchun e’tirof etiladi. Ushbu 
qoida va tartiblar moliya bozoridagi qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyarning soliq solish 
bazasini aniqlashda eng mu
him bo’lgan tartiblar hisoblanadi.