223
фойда олишдан иборат"[1]. Ушбу таъриф банкларнинг фойда олишнинг асосий
манбаси сифатида актив ва пассивларни бошқариш деб ёритилган.
Хусусан, иқтисодчи олим С.М.Илясов қуйидаги таърифни беради: "Актив ва
пассивни бошқариш жараёни руҳсат этилган максимал миқдордаги ресурслар (ўз ва
қарз
маблағлари)ни жалб қилиш ва уларни ликвидлик даражасига ва чекланган риск
даражасига эга бўлган энг фойдали активларга жойлаштиришга қаратилган"[2].
С.М.Илясов таърифида ликвидлилик ва риск даражасига ҳам эътибор қаратилган,
албатта ушбу омилларни бошқариш орқали банк даромадини оширишга эришамиз.
Муваффақиятли фаолият учун банк пассив ва актив операцияларни
мувофиқлаштиришни таъминлаши керак: бир томондан, пассивлар ва активлар
бўйича сезиларли
даражада мос келмаслигига, масалан, қисқа муддатли ресурслар
ҳисобига
банк ҳисобларида навбатдаги тўловлар учун етарли бўлган маблағларнинг
барқарор қолдиғидан сезиларли даражада ошадиган пул
миқдорида узоқ муддатли
ссудаларни бермасликка йўл қўймаслик керак [3].
Ҳар
бир тижорат банки учун ликвидликни бошқариш жараёнининг расмийлиги
ва мураккаблиги банк ташкилотининг ҳажмига ҳамда, унинг активлари хусусиятига
ҳам
боғлиқдир. Бироқ, ҳар қандай банкда ва ҳар қандай операциялар тўпламида
ликвидликни самарали бошқариш илғор
ахборот тизимлари, воситаларини таҳлил
қилиш
тизимлари ва маблағларни жалб қилиш ва жойлаштириш шартларини, бозорни
ривожлантиришнинг муқобил режаларини таҳлил қилиш ва фавқулодда вазиятларни
режалаштиришни талаб қилади. Шу муносабат билан, тижорат банкининг ликвидлиги
ҳолатини
чуқур ва ҳар томонлама баҳолаш назорат органи томонидан нафақат банк
активлари ва пассивлари портфелининг тузилиши ва сифати тўғрисидаги
маълумотлар асосида, балки унинг ички ликвидлигини ўрганиш орқали ҳам амалга
оширилади.
Бунда банк ресурс чекловларига қарамай, банклар мижозларнинг талабларини
тўғри ёки йўқлигига эътибор қаратишлари керак. Шунингдек, мижозларга хизмат
кўрсатишда GAP таҳлилини амалга ошириш муаммоларни аниқлашга имкон беради.
GAP таҳлил
-
бу банкнинг ҳозирги ҳолати ва керакли ҳолат ўртасидаги
номувофиқликларни, бўшлиқларни ўрганадиган кенг қамровли таҳлилий тадқиқот.
Ушбу таҳлил, шунингдек, ривожланишга тўсқинлик қиладиган
муаммоли жойларни
аниқлаш ва банкнинг ҳозирги ҳолатдан керакли ҳолатга ўтишга тайёрлик даражасини
баҳолаш имконини беради.
Бу бўшлиқлар қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:
•
банкнинг бозор таклифи ва бозордаги мавжуд талаб даражаси ўртасидаги
тафовут;
•
жорий фаолият ёки банк операциялари ва уларнинг хусусиятлари ўртасидаги
тафовут ва у қандай идеал ёки менежмент нуқтаи назаридан бўлиши кераклиги
ҳақидаги
тасаввур;
•
умумий банкнинг ва хусусан ходимларнинг ҳақиқий мақсад ва вазифалари,
иккинчи томондан, назарий жиҳатдан зарур бўлган мақсад ва вазифалар ўртасидаги
тафовут.
•
жорий кўрсаткичлар ва соҳадаги энг яхши кўрсаткичлар ўртасидаги фарқ.
GAP таҳлилнинг қоидаси ички маркетинг муҳитининг ташқи муҳит билан
номувофиқлиги ёки ички номувофиқликлар тўғрисида хулоса чиқаришга имконини
беради. Бу, масалан, бошқарув режалари ва
ижрочиларнинг тушунчаси, шунингдек,
банк хизматларини талабга мос келмаслиги, банк маҳсулотларини рақабат мухитига
мос келмаслиги, маҳсулотларни идрок этиш ўртасидаги номувофиқлик бўлиши
мумкин.
Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, GAP таҳлил қилиш банкнинг ички
имкониятларини
максимал даражада оширишга, ташқи имкониятлардан максимал
224
даражада фойдаланишга имкон беради. Бундан ташқари, бўшлиқларни таҳлил қилиш
банк ичидаги муаммоли вазиятларни бартараф этиш, бўлимларни, жараёнларни,
дастурлар ва маркетологларнинг қарама
-
қарши талабларини ҳал қилиш имконини
беради.
Шунингдек, GAP таҳлил кундалик амалиётда ҳам банк алоҳида соҳалари
ишининг самарадорлигини ошириш учун, ҳам стратегик режалаштириш жараёнида
қўлланилиши мумкин. Иккинчи ҳолда, GAP таҳлилдан фойдаланиш энг самарали
ҳисобланади, чунки у режалаштирилган мақсад ва вазифаларни келишиш, тасдиқлаш
ва молиялаштиришдан олдин уларни амалга оширишнинг мақсадга мувофиқлиги ва
самарадорлигини реал баҳолаш имконини беради.
GAP таҳлил қилиш усули ёрдамида фоиз ставкалари рискини ҳисоблаш
тартиби
фоиз ставкаларининг ўзгаришига сезгир бўлган активлар ва мажбуриятларни ўз ичига
олади. Aктивлар узоқ позицияларни, пассивлар
-
қисқа. Белгиланган фоиз ставкаси
бўлган воситалар учун тўлов муддатлари воситанинг қолдиқ тўлов муддати билан
белгиланади. Тўлов муддати номаълум бўлган воситалар учун, бунда тўлов
муддати
кредит ташкилотининг профессионал мулоҳазалари асосида белгиланади, лекин 3
-5
йилдан ошмаслиги лозим.
Шу ўринда мамлакатимиздаги тижорат банкларнинг жами кредит ва
депозитларини GAP
таҳлилини амалга оширамиз. Кредит ва депозитларни иккига
яъни жисмоний ва юридик шахслар кесимида ўрганамиз.
Do'stlaringiz bilan baham: 
