Ilmiy rahbar: Bajardi: kirish

2-bob. Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi.
2.1..O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi.
Ijtimoiy pedagogika fan sifatida respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng o’qitila boshlagan bo’lsa-da, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy faoliyat- ijtimoiy ximoya ko’rinishida qadimiy ildizlarga ega. Ilk diniy-falsafiy (Avesto) va adabiy (Alpomish, Go’ro’g’li) manbalarda biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko’ramiz. Keyinchalik VI-VII asrlarda Markaziy Osiyo hududida islom dinining tarqalishi yangi ma’naviy, axloqiy qadriyatlarni olib keldi va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga ta’sir ko’rsatdi. Markaziy Osiyoning arab halifaligi tarkibiga kirishi madaniy almashuv, fikr va qarashlarning erkin kurashi, o’zaro munosabatlarning shakllanishiga olib keldi. Moddiy barqarorlik va ishlab chiqarish hamda savdo rivoji ehtiyojlariga asoslangan yangi ijtimoiy-iqtisodiy holat ma’naviy va madaniy hayotning yuksalishiga, dunyoviy ilm va fanlarning gullab-yashnashiga, fors, arab, qadimgi yunon madaniyati yutuqlarini o’zlashtirishga yordam berdi.
“Avesto” va jamiyatning ijtimoiy hayoti Eramizdan oldingi minginchi yillarning o`talarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mazmunidagi juda ko`p afsonalar, rivoyatlar aytilgan bo`lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»ga kiritilgan. Ma'lumotlarga ko`ra, «Avesto» eramizdan avvalgi VII asrning oxiri va VI asrning boshlarida yaratilgan bqlib, to`liq kitob holida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan. «Avesto»ni qadimgi davrlarda ajdodlarimizning tabiiy, ilmiy, ma'rifiy fikrlari to`plangan dastlabki pedagogik asar deb hisoblash mumkin. Shuningdek, tadqiqotchilar uning diniy xarakterdaligini ta'kidlash bilan birga falsafa, siyosat, ta'lim-tarbiya adabiyot masalalarini ham qamrab olgan asar sifatida ta'riflaydilar. Manbalarda «Avesto»ning kitob holidagi matni eramizdan oldin, 12 ming oshlangan mol terisiga oltin har flar bilan bitilgani keltiriladi. Zardushtiylik ta'limoti aks etgan Zardushtning «Avesto» kitobi bizgacha 2-nusxada yetib kelgan. Birinchisi - duolar tuplamidan iborat bo`lib, «Vendidat- sede», ya'ni «Pok Vendidat» deb ataladi . Bu kitobga «Yasna»lar, «Vispered» ham kiritilib, yaxlit tarzda shakllangan. Ikkinchisiga birinchisidagi kabi «Vendidat», «Yasna», «Vispered»lar qatori ularning izohli tarjimasi «Zand» (sharx ma'nosida) kiritilgan. Shuning uchun ham sharxli nusxasi «Avesta va Zend» yoki «Zend Avesta» deb yuritiladi. Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali butun yaxshilik va yomonlik dunyosi tushuniladi. Taqvodor chorvador odil, oqil va hurmatga sazovor bo`lsa, katta podaga ega bo`ladi. Chorvadorlar nazdida ko`chmanchilar dushman sanaladi. Chunki ular odamlarni talaydi, molini haydab ketadi. Bular axloqsiz maxluqlarga o`xshatiladi, ular azob-uqubatga loyiq, chunki ser hosil yaylovlarni yakson etadilar, yaxshilik homiylariga hujum qiladilar. Demak, bulardan kqrinib turibdiki, shaxsning axloqiy xislatlari birinchi o`ringa qo`yiladi. Zardushtning asosiy yo`riqlaridan biri ham Axuramazdaning ko`makchisi sifatida inson saxovatli bqlishi kerak, degan aqidadir. Garchi zardushtiylikda diniy rasm-rusmlarga rioya etish, Zardushtning barcha axloqiy yo`l-yo`riqlarini bajarish har bir kishining muqaddas burchi deb qaralsa ham, ayni paytda dunyoviy ishlar ham targ`ib etiladi. «Avesto»ning katta qismi bo`lgan «Yasna»larda inson kamolini ko`rsatuvchi axloq-odob mezoni ana shu uchlikda xumata (gumata)-yaxshi fikr, xukta (gukta)-yaxshi so`z va Xvarsha (Gvarshta)- yaxshi ishlarda ifodalanadi. «Men yaxshi fikr, yaxshi sqz, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman» Zardusht ta'limotida 15 yosh balog`at yoshi sanalgan. Usmir balog`at yoshiga yetganda Zardusht qonunlari, axloqiy yo`riqlari o`rgatilgan. Usmirlarning xudojo`y, mehnatkash, adolatli, uy-niyatlari, so`zlari, ishlarida halollikka alohida e'tibor berilgan. Zardushtiylikning axloqiy yo`riqlariga binoan insonning o`z burchini xis etishining eng birinchi belgisi ma'naviy poklik hisoblangan. Bunda ayniqsa, ayollarga, jumladan homilador ayollarga g`amxo`rlik qilish asosiy insoniy burch hisoblangan. Tozalikka rioya qilish - insonning o`z tozaligiga rioya qilishi, kanallar, ko`llar, suv havzalarining tozaligiga alohida e'tibor berilgan. Fuqarolik jamiyatini shakllantirishda rostgo`ylik, qaqiqat, demokratiya, o`z huquqini bilish va talab etish doimo muqim ijtimoiy masalalarning biri bo`lib kelgan. Shu ma’noda “Avesto”dek nodir yodgorlik ayniqsa ijtimoiy-pedagogik masalalarni tarixiy nuqtai nazardan yoritganligi bilan aloqida aqamiyat kasb etadi.
Yunon tarixchisi Gerodotning ta'kidlashicha Markaziy Osiyoda haqiqatga, tartibga siqinish zardushtiylik dini shakllangunga qadar mavjud bo`lgan, haqiqatga sajda qilish-do`stga bo`yin egish bu buyuk qonun hisoblangan. Bu marosimlarda yigitlar qilichlar bilan qo`llaridan qon chiqazib, do`stga sodiq qolish uchun qasamyod qilganlar. Shuningdek, “Avesto” da jamiyat bir butun ijtimoiy tuzum sifatida tasvirlanadi. Bunda davlat muassasalari bilan birga jamoat tashkilotlari bahamjihat faoliyat ko`rsatishlari kerakligi ta'kidlanadi. Ijtimoiy hayotda jamiyatni boshqarish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Jamiyatni boshqarish uchun Ilohiy Nizom va Odil Nizom zarurligi aytilib, davlat mahkamalari va jamiyat tashkilotlaridagi barcha yo`nalishlar shu Nizomlar doirasida faoliyat ko`rsatishlari kerak bo`ladi. Ilohiy Nizom talablari “Avesto” ning “Vendidod” va “Xot” qismlarida bayon etilgan. Ilohiy Nizomga ko`ra odam faoliyatining barcha yo`nalishlari ezgulik ruhi bilan sug`orilgan bo`lishi shart. Podshoh va vazirlar muhim, davlat ahamiyatiga molik ishlar bilan band bo`lganlar. Mahalliy o`z-o`zini boshqarish mahkamalari samarali ishlashi uchun unga yordam berganlar, ammo ularning ichki ishlariga xuda-behudaga aralashmaganlar. Bu hol mahalliy mahkamalar va “erkaklar uylari” kabi (hozirgi choyxonalar) jamoat muassasalari ma'suliyatini oshirishga imkon tug`dirgan. Har bir odamning fe'l-atvori, hatti-harakati, butun faoliyati jamoatchilik nazorati ostida bo`lib, ularning musbat va manfiy jihatlari belgilashning aniq mezonlari bo`lgan.Atrof-muhit tozaligi va jamoat joylari pokizaligini maxsus kishilar nazorat qilib borganlar. Kimda kim tozalik va ozodalikka rioya qilmasalar, ularni avvalo tartibga chaqirgan, qilgan ishlari uchun javobgarlikka tortilgan. Daraxtning bir shoxini sindirgan ham, nopok ko`zani hovuzga solgan ham 25 qamchi kaltak bilan jazolangan. Er xotinning bir-biri bilan kelisha olmasligi, kelinning qaynonaga yoqmasligi, fitna, bo`xton, chaqimchilik tufayli oilalarning buzilib ketishiga mahalla ko`y va jamoatchilik sira yo`l qo`ymagan. Zonokorlik qattiq qoralangan. Zinokor 14 ta ariqqa ko`prik solib berish bilan o`z gunohlarini yuvishi mumkin bo`lgan. Har bir sog`lom inson diniy talab va Nizomni bekamu-ko`st bajarish bilan birga ijtimoiy foydali mehnat bilan shug`ullanishi shart bo`lgan. Gunoh ish qilganlar jamoatchilik nafrati metodi bilan jazolangan. “Avesto” da shu kabi ko`plab ijtimoiy pedagogik muammolar o`z ifodasini topgan.Jamiyat manfaati yo`lida o`zidagi barcha bilim, qobiliyat va iste'dodini baxshida etishga tayyor turgan yetuk insonlar, uddaburon yoshlar, fidoiylar bo`lmasa,O`zbekistonni dunyodagi eng ilg`or davlatlar safiga qo`shish qiyin kechadi.Yoshlarni tarbiyalashda birinchi galda Sharq va G`arb mutafakkirlarining ma'naviy va madaniy meroslari katta ahamiyat kasb etadi. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Axmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Ismoil Al Buxoriy, Abu Abu Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Firdavsiy, Amir Temur, Navoiy va Bobur singari alloma va mutafakkirlarimizning shuningdek G`arb allomalarining ham ijtimoiy -siyosiy va falsafiy ta'limotlariga tayanib ish ko`rilsa tarbiya ta'sirchanligi yanada samarali kechadi. Ular ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalariga doir o`z qarashlarini bildirib o`tganlar. Aynan “Ijtimoiy pedagogika” degan atamani o`z ijodlariga foydalanmagan bo`lsalarda, ijtimoiy hayotimizning, atrof-muhitning insonlarga, ularning ma'naviy dunyosiga ta'sirini atroflicha yoritib berganlar.