Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: abdullayeva f

7-rasm. Auroralar.
Tabiatning eng chiroyli optik hodisalaridan biri bu aurora. Ko'pgina hollarda, auroralarda yashil yoki ko'k-yashil ranglar bo'lib, ularda vaqti-vaqti bilan pushti yoki qizil ranglar paydo bo'ladi. Auroralar ikkita asosiy shaklda - chiziqlar shaklida va dog'lar shaklida kuzatiladi. Yorqinlik darajasi kattalik tartibida bir-biridan farq qiluvchi to'rtta sinfga bo'lingan. 1-sinfga deyarli sezilmaydigan va Somon Yo'li yorqinligi bilan teng bo'lgan auralar kiradi, 4-sinf auralari esa yerni to'lin oy kabi yorqin yoritadi. Yorug'liklar nurlari geometrik optikada yorug'lik energiyasi o'tkaziladigan chiziq. Kamroq aniq, ammo, lekin aniqroq qilib, kichik ko'ndalang o'lchamdagi yorug'lik nurini yorug'lik deb atash ham mumkin.Yorug'lik nurining kontseptsiyasi geometrik optikaning asosi yaqinlashishi hisoblanadi. Ushbu ta'rif nurli energiya oqimining yo'nalishi (yorug'lik nurining yo'nalishi) yorug'lik nurining ko'ndalang o'lchamlariga bog'liq emasligini anglatadi. Yorug'lik to'lqin hodisasi ekanligi sababli, diffraktsiya sodir bo'ladi va natijada tor nurlar biron bir yo'nalishda tarqalmaydi, lekin chekka burchakka ega bo'ladi.
Yorug'likning to'g'ri chiziqli tarqalishi qonuni: shaffof bir hil muhitda yorug'lik to'g'ri chiziqlarda tarqaladi. Yorug'likning to'g'ri chiziqli tarqalishi qonuni bilan bog'liq ravishda yorug'lik tarqaladigan chiziq sifatida geometrik ma'noga ega bo'lgan yorug'lik nuri tushunchasi paydo bo'ldi. Cheklangan kenglikdagi nurlar haqiqiy jismoniy ma'noga ega. Yorug'lik nurini yorug'lik nurining o'qi deb hisoblash mumkin. Yorug'lik, har qanday nurlanish kabi, energiyani olib yuradi, deyish mumkin, yorug'lik nurlari yorug'lik nurlari orqali energiya uzatish yo'nalishini ko'rsatadi. Shuningdek, yorug'likning to'g'ri chiziqli tarqalishi qonuni bizga quyosh va oy tutilishlarining qanday paydo bo'lishini tushuntirishga imkon beradi (rasmda quyosh tutilishi ko'rsatilgan. Oy tutilishi paytida Oy va Yer o'zlarini o'zgartiradi).
Yorug'lik tarqalishi (yorug'likning parchalanishi) - bu moddaning absolyut sinishi indeksining yorug'likning to'lqin uzunligiga (yoki chastota) bog'liqligi (chastota dispersiyasi) yoki shunga teng ravishda yorug'likdagi yorug'lik fazasi tezligining moddaning to'lqin uzunligiga (yoki chastotaga) bog'liqligi fenomeni. U 1672 yil atrofida Nyuton tomonidan eksperimental ravishda kashf etilgan, ammo u keyinchalik nazariy jihatdan yaxshi tushuntirilgan edi [11].
Rangi vujudga keladigan fiziologik vizual sezgi asosida va bir qator fizik, fiziologik va psixologik omillarga bog'liq holda aniqlanadigan optik diapazonning elektromagnit nurlanishining sifatli sub'ektiv tavsifi.
Rangga sezgir hujayralar insonning to'r pardasi yoki boshqa hayvonlarning, konusning retseptorlari qo'zg'alishi va inhibatsiyasi paytida miyada rang sezgi paydo bo'ladi. Odamlar va primatlarning uch xil konuslari spektral sezgirlikda farq qiluvchi shartli ravishda "qizil", shartli ravishda "yashil" va shartli ravishda "ko'k" ga ega ekanligiga ishonishadi (hozirgi kunga qadar buni hech kim isbotlamagan). Konuslarning yorug'lik sezgirligi past, shuning uchun ranglarni yaxshi idrok qilish uchun etarli yorug'lik yoki yorqinlik zarur. Retinaning markaziy qismlari rangli retseptorlarga boy. Biror kishidagi har bir rang sezgisi ushbu uchta rangning sezgi yig'indisi sifatida ifodalanishi mumkin ("ranglarni ko'rishning uch komponentli nazariyasi"). Sudralib yuruvchilar, qushlar va ba'zi baliqlar optik nurlanishning kengroq maydoniga ega ekanligi aniqlandi. Ular yaqin atrofdagi ultrabinafsha (300-380 nm), spektrning ko'k, yashil va qizil qismini sezadilar. Rangni idrok etish uchun zarur bo'lgan yorqinlikka erishilganda, eng sezgir alacakaranlık ko'rish retseptorlari tayoqchalar avtomatik ravishda o'chiriladi.
Ko'zgu to'lqinlarning ikki chegara (to'siqlar) o'rtasidagi interfeysga, ular ushbu chegaraga yaqinlashadigan muhitga qisman yoki to'liq qaytishi hodisasi.
Yorug'lik aks ettirish qonuni - ko'zgu (oyna) yuzasi bilan uchrashuv natijasida yorug'lik nuri yo'nalishini o'zgartiradi: voqea va aks ettirilgan nurlar normal tekislik bilan yorug'lik nurlanish joyiga bir tekislikda yotadi va bu normal holat nurlar orasidagi burchakni ikkita teng qismga ajratadi. Keng tarqalgan, ammo kamroq aniqlikdagi "ko'zgu burchagi burilish burchagiga teng" so'zlari nurni aks ettirishning aniq yo'nalishini ko'rsatmaydi.
Fizikada universal tushuncha yorug'lik tezligidir υ. Vakuumdagi ahamiyati nafaqat har qanday chastotadagi elektromagnit to'lqinlarning tarqalish tezligini cheklash, balki moddiy narsalarga har qanday ta'sirning tarqalish tezligini cheklashdir. Yorug'lik turli muhitlarda harakat qilganda, yorug'lik tezligi υ kamayadi.
Refraktsiya - bu to'lqinlar uchun shaffof bo'lgan ikkita vosita o'rtasidagi o'zaro aloqada yoki doimiy ravishda o'zgaruvchan xususiyatlarga ega bo'lgan muhitda sodir bo'ladigan elektromagnit nurlanish to'lqinlarining tarqalish yo'nalishi o'zgarishi. Ikkala muhitning interfeysida yorug'likning sinishi paradoksal vizual effekt beradi: zichroq muhitda interfeysni kesib o'tgan to'g'ridan-to'g'ri ob'ektlar odatdagidan interfeysga nisbatan kattaroq burchak hosil qiladi (ya'ni, sinishi "yuqoriga"); zichroq muhitga kiradigan nur unda normaldan kichikroq burchak ostida tarqaladi (ya'ni, u "pastga" singan). Xuddi shu optik effekt, hovuz chuqurligini vizual aniqlashda xatolarga olib keladi, bu har doimgidan pastroq ko'rinadi. Yer atmosferasida yorug'likning sinishi, biz Quyoshning ko'tarilishini biroz oldinroq kuzatamiz va quyosh botishi atmosfera bo'lmagan paytdagidan bir muncha uzoqroqdir.Shuning uchun ufq yaqinida Quyosh disklari vertikal bo'ylab sezilarli darajada tekislangan ko'rinadi [12].

Snell qonuni yorug'lik sinishi ikkita muhit chegarasida yorug'likning sinishini tasvirlaydi. Boshqa tabiatdagi, masalan tovush to'lqinlarining sinishini tasvirlash uchun ham qo'llaniladi.
8-rasm.
Yorug'lik yuzasiga tushish burchagi nisbati bo'yicha sinish burchagi bilan bog'liq. Bu yerda:
- interfeysga yorug'lik tushadigan muhitning sinishi indeksi;
- yorug'lik tushish burchagi - sirtdagi hodisa nuri va normal normal sirt orasidagi burchak;
- interfeysdan o'tgandan keyin yorug'lik kiradigan muhitning sinishi indeksi;
- nurning sinishi burchagi sirtdan normal nurga o'tadigan nur orasidagi burchak.

Ob'ektiv ikkita, masalan, sferik yoki yassi va sharsimon inqilobning parlatilgan refraktiv yuzasi bilan cheklangan optik shaffof bir hil materialning bir qismi. Hozirgi kunda sirt shakli sferadan farq qiladigan "asherik linzalar" tobora ko'proq foydalanilmoqda. Shisha, optik shisha, optik shaffof plastmassa hamda boshqa materiallar kabi optik materiallar odatda ob'ektiv materiallari sifatida ishlatiladi.
9-rasm.
Shakllarga qarab, yig'ish (ijobiy) va diffuzion (salbiy) linzalar ajralib turadi. Kollektiv linzalar guruhiga odatda o'rtasi ularning qirralaridan qalinroq bo'lgan linzalar kiradi va sochadigan linzalar guruhiga qirralari o'rtasidan qalinroq bo'lgan linzalar kiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, bu ob'ektiv materialining sinishi indeksi atrof-muhit ko'rsatkichlaridan kattaroq bo'lganda amalga oshiriladi. Ob'ektivning sinishi indeksi kamroq bo'lsa, vaziyat tiklanadi. Masalan, suvdagi havo pufagi - bu bikonveksning tarqoq ob'ektividir. Linzalar, qoida tariqasida, ularning optik kuchi (diopterlarda o'lchanadi) yoki fokus uzunligi bilan tavsiflanadi.Agar juda uzoq manbadan keladigan yorug'lik bo'lsa, uning nurlari parallel nur bilan ifodalanishi mumkin bo'lgan linzalar linzalarga tushsa, u holda siz undan chiqqanda nurlar katta burchak ostida sinadi va F nuqtasi, ushbu nurlarning kesishish nuqtasi optik o'qdagi ob'ektivga yaqinlashadi. Bunday sharoitda ob'ektivdan chiqadigan nurlarning kesishish nuqtasi fokus deyiladi F, hamda ob'ektiv markazidan fokusgacha bo'lgan masofa fokus uzunligi. Optik quvvat bunday linzalardan aksisimetrik linzalar hamda markazlashtirilgan optik tizimlarning sinish kuchini tavsiflovchi qiymat.