Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: abdullayeva f

II. ASOSIY QISM. TABIATDAGI OPTIK HODISALAR

2.1. Yer atmosferasi optik tizim sifatida

Bizning sayyoramiz atmosfera deb ataladigan gaz qobig'i bilan o'ralgan. Atmosfera (yunoncha atmos– bugʻ hamda sfera) – yer sharini oʻrab olgan va u bilan birga aylanadigan havo qobigʻi. Balandlikka koʻtarilgan sari Atmosfera bosimi va zichligi kamayib boradi. Atmosferaning qalinligi bir necha oʻn ming km boʻlishiga qaramay, uning asosiy massasi yer sirtiga yondashgan yupqa qatlamda joylashgan. Atmosfera butun massasining taxminan 50 % yer sirtidan 5 km balandlikkacha boʻlgan qatlamda, qolgan 50 % esa 30 – 35 km balandlikkacha boʻlgan qatlamda toʻplangan. Yer sirtida Atmosferaning zichligi 10-3 g/sm³ boʻlsa, taxminan. 700 km balandlikda 10-16 g/sm³. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi sayyoralararo muhitdagi gazlarning zichligiga tenglashadi. Shuning uchun Atmosferaning keskin chegarasi boʻlmaydi, asta-sekin sayyoralararo fazoga oʻtadi. Atmosferaning yuqori qatlamlari Quyoshdan chiqadigan radiasiya energiyasi taʼsirida issikdik olganligi uchun u qatlamlarning zichligi vaqtga, geografik kengliklarga bogʻliqdir. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi Quyosh yoritayotgan vaqtda yoritmayotgan vaqtga qaraganda kattaroq. Shuningdek, Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi qutb rayonlarida ekvatorial rayonlardagiga qaraganda kichik. Atmosfera asosan azot (78,09 %), kislorod (20,45 %) va argon (0,93 %) gazlar aralashmasidan iborat, qolgan qismini karbonat angidrid gazi, vodorod hamda geliy, neon, kripton va ksenon kabi inert gazlar tashkil qiladi. Atmosferada juda oz miqdorda metan, azot, oksid, uglerod (I)-oksid va boshqa tabiiy hamda sanoat gazlari boʻlib, miqdori oʻzgarib turadi. Yer yuzasi yaqinida eng katta zichlikka ham ega bo'lib, asta-sekin yuqoriga ko'tarilish bilan kamaytirilib, u yuz kilometrdan ko'proq qalinlikka etadi va bu bir hil fizik ma'lumotlarga ega muzlatilgan gaz muhiti emas. Aksincha, yer atmosferasi doimiy harakatda. Turli omillar ta'sirida uning qatlamlari aralashtiriladi, zichlik, harorat, shaffoflik o'zgaradi, turli tezliklarda uzoq masofalarga sayohat qilinadi [4].
Quyoshdan yoki boshqa samoviy jismlardan keladigan yorug'lik nurlari uchun yer atmosferasi doimiy o'zgaruvchan parametrlarga ega o'ziga xos optik tizimdir. Yo'lda ketayotganda u yorug'likning bir qismini aks ettiradi hamda sochib yuboradi, butun atmosferadan o'tkazadi hamda yer yuzasini yoritishni ta'minlaydi, ma'lum sharoitlarda uni qismlarga ajratadi va nurlar yo'nalishini egib, shu bilan turli atmosfera hodisalarini keltirib chiqaradi. Atmosferada sodir bo’ladigan g’ayrioddiy hodisalar:

• 
  Quyosh botishi
  
• 
  Kamalakning ko'rinishi
  
• 
  Shimoliy yog'du
  
• 
  Miraj
  
• 
  Halo
  
• 
  Aurora va boshqalar.
  

Osmon turfa tusga kiradi, goh moviy, goh ko‘k, havo ayniganda esa qora bulutlar osmonni to‘q rangga kiritadi. Lekin moviy osmon va musaffo havo ko‘pchilikka yoqadi, shu bois u osmonning “normal” holati deb qabul qilinadi. Olimlarning aniqlashicha, ko‘k rang insonlarning hissiyotlariga ijobiy ta'sir o‘tkazadi, uning ta'sirida biz hissiyot qo‘zg‘ovchilarga tez javob qaytaramiz va ruhiy qiyinchiliklarni osonroq yengib o‘tamiz. Osmon “sochilish effekti” ta'sirida moviy tus oladi. Quyosh nurlari atmosferadan o‘tish chog‘ida gazlar va turli zarralar bilan to‘qnashadi. Moviy rangning to‘lqinlari boshqa ranglarga nisbatan qisqaroq, shu bois u to‘lqinlari uzun ranglarga nisbatan bu filtrdan osonroq o‘tadi, va atmosferadan o‘tish asnosida sochilib boradi. Shu bois quyosh charaqlab turganda osmon moviy tusga kiradi. Tong otishi va kun botishida quyosh nurlari kattaroq masofani bosib o‘tishi talab qilinadi. Buning natijasida qizil, sariq hamda boshqa o‘xshash ranglar osmonda aks etadi. Binafsha rangning to‘lqinlari moviynikidan ham qisqaroq. Ammo quyosh spektrida binafsha rangning kamligi va ko‘zimizning moviy rangni yaxshi ilg‘ay olishi tufayli u bizga sezilmaydi.