Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
sahna vazifasini o‘taydi. Chunki har bir ezgulik, yaxshilik, diyonat va mehribonlikning 
boshlanish nuqtasi maktabdir. o‘quvchilarning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirish uchun 
birinchi galda xalq og‘zaki ijodi, xalq ertaklari, hikoyalar, afsonalar, bolalar ensiklopedi-
yasi hamda xalq rassomlarining asarlari, tasviriy ifodani aks ettiruvchi bolalar kitoblari 
asosiy o‘rin tutadi. 
Tasavvur  –  bu  majoziy  fikrlashning  asosi  bo‘lib,  insonni  ma’lum  vaziyatda  hara
-
kat qilish va muammolarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri amaliy choralarsiz hal qilishga imkon beradi. 
Amaliy harakatlarning imkonsizligi, qiyinligi yoki oddiygina bo‘lmaganligi tufayli, u hayo-
tida katta yordam beradi.
tajribalardan  ma’lumki,  biror  qiziqarli  hayotiy  hodisa  yoki  multfilm  qahramonlari  
muhokama qilinganda o‘quvchilar birdan turli xildagi, atroflicha fikrlar bildira boshlaydi. 
Shunday vaziyatlarda ular o‘z aqliy imkoniyatlaridan ko‘p narsalarni bilishi ma’lum bo‘lib 
qoladi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: nega ular darsga oid mavzular yuzasidan  gapirgan-
larida bunday ishtiyoq bilan so‘zlamaydilar? Chunki multfilmlarni tomosha qilganlarida 
tasavvur yaqqol namoyon bo‘ladi. Ularni qiziqtiruvchi tasviriy ifodalar, boy rang-tasvir na-
munalari, tasavvur qilish imkoniyati to‘laligicha yoritiladi. Shularni hisobga olib, darslik-
larda, dars jarayonida bolalarni qiziqtiradigan, ularni ijodiy tasavvurini rivojlantiradigan, 
boy rang-tasvir namunalaridan foydalanilgan, tabiatiga, yosh xususiyatiga mos mavzu-
lar ko‘proq berilishi, matnlar yuzasidan taqdim etilgan savol-topshiriqlarning turfa xilligi 
darslardagi shunday vaziyatlarning asosi bo‘ladi. o‘quvchilarning ruhiy muvozanatdan 
chiqishi esa ularni ma’naviy kamolot sari yetaklash garovidir.
tasavvurni  tarbiyalash,  uni  shakllantirish,  rivojlantirish,  ta’lim-tarbiya  jarayonidagi 
o‘quvchi  tasavvurini  o‘stirish  hamisha  ustozlarning  zimmasidagi  muqaddas  bir  vazifa 
ekanligi millatning ilg‘or kishilari diqqat markazida bo‘lgan. Ma’lumki,  bolalar maktab-
gacha bo‘lgan davrida favqulodda ijodiy tasavvurlari boy bo‘ladi. 5-6 yoshda atrof-muhit 
haqidagi tasavvurlarni o‘zlashtirib oladilar, o‘zlarining amaliy faoliyatlari va borliqni ang-
lashlari uchun zarur bo‘lgan har xil ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Ularning bu davrdagi ta-
raqqiyoti  muntazam o‘qitish ishlarisiz, yashash tarzi jarayonida amalga oshadi. Bolalar 
maktab hayotiga kirib kelganlarida, ularning faoliyati dasturlar asosida tizimli bilim olish-
ga o‘tganda bir qadar o‘zgaradi. Bizningcha, bu o‘qish-o‘rgatish jarayonida tabiiylikning 
buzilgani, unga sun’iylikning aralashuvi tufayli sodir bo‘ladi.
2
 Bola maktabga borgach, 
uning mustaqilligi, o‘z intellektual darajasidagi fikrlashi va ixtiyoriy faoliyati ma’lum dara-
jada cheklanadi. Undan maktab talablariga muvofiq ish yuritish talab etiladi.
Shu o‘rinda xorijiy adabiyotlarga nazar solsak umumiy tajribalardan foydalanish im-
koni paydo bo‘ladi. M.i. Rozetning fikriga ko‘ra, “tasavvur va fikrlashdagi o‘xshashlik 
yoki farqni hisobga olsak, muammoni hal etish katta yoki kichik noaniqlik bilan ifodala-
nishi mumkin. Muammoli vaziyatni tavsiflovchi turli vaziyatlarga qarab, ayni muammo 
hayoliy tasavvur va fikrlash yordamida hal qilinishi mumkin. tasavvur shu paytning o‘zi-
da vaziyatning noaniqligi juda yuqori bo‘lgan vaqtda ishlaydi. Ushbu funksiya yordamida 
bola rasmlarda haqiqatni namoyish qilishi va muayyan muammolarni hal qilishda ularni 
ishlatishi mumkin.”
3
o‘zining  tadqiqotlarida ye.N.  Melnikova:  “tasavvur  insonning  juda  qimmatli  aqliy 
mulki hisoblanadi. Ko‘pchilik xayoliy fantaziya haqida gapirib beradi. Bu eng katta qiy-
matning sifati ekanligini ta’kidlash mumkin. tasavvur faqat insonga xosdir. Mehnat  va 
faoliyat jarayonida tasavvur paydo bo‘ldi va rivojlandi. Hech narsa qilmasdan oldin, in-
2
  Qulaxmetova M. o‘quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish. – t.: Sano-standart, 
2011.
3
  Rozet I.M. hayoliy psixologiya. – Minsk, 1977. 312 b.

---

57
son nimani amalga oshirish kerakligini, qanday qilib buni amalga oshirilishini, narsaning 
nimaga o‘xshashligini anglashga urinadi. Bu esa inson miyasida joylash gan asab tolala-
riga o‘zaro ta’sir qilib, insonning mehnat faoliyatiga kirishishiga yordam beradi. tasavvur 
haqiqatan ajralishdir. Biror kishi, ba’zida hali ko‘rilmagan narsalarni tasavvur qiladi.  U 
hali mavjud emas, aslida bor emas, balki tashqi dunyoda obyektiv haqiqatda tasavvur-
ning manbaidir.”
4
 l. vgotskiyning fikricha: insonning qanchalik ko‘p bilimga ega ekanligi 
uning tasavvuriga katta ta’sir qiladi? tasavvur haqiqiy dunyoni bilish jarayonidir.
5
Bolaning  yosh  xususiyatini  hisobga  olsak,  harflarni  tanishga,  bir-biriga  bog‘lab 
o‘qish ga  qiynalishi  tabiiy  xoldir.  U  o‘qiy  olmagach,  rasmli  kitoblarga  qiziqa  boshlaydi. 
o‘qiy olmagani uchun ko‘plab savollari javobsiz qoladi. Shundan xulosa qilib, biz tad-
qiqotchilar ijodiy tasavvurini rivojlantirishga qaratilgan, rang-tasvirga boy bo‘lgan, o‘z-
bek, rus, ingliz tilidagi metodik qo‘llanmani tayyorlashni o‘z burchimiz deb hisoblashimiz 
lozim. 
o‘ylashimizcha, bugungi kunda boy tasavvurga ega bo‘lgan insonda ijodkorlik, ya-
ratuvchanlik,  ijobiylik,  keng  fikrlilik,  fantaziyaviylik  va  shunga  o‘xshash    xislatlarni  ku-
zatish  mumkin.  Qolaversa,  boy  rang-tasvir  namunalari  orqali  o‘quvchining  ongiga  ki-
rib borish va shu orqali zarur bilimlarni berish yuqori samara berishi xorij tajribasidan 
ma’lum. Bolaning  6 yoki 7 yoshdan ta’lim olishga jalb qilinishini hisobga olsak, rasm 
kompozitsiyasiga asoslangan kitob orqali bolani zeriktirmay, ta’lim olishdan bezdirmay, 
ta’lim-tarbiyaga jalb qila olish zarur ahamiyat kasb etadi. 
Boshqa aqliy vazifalar singari tasavvurlar ham bolaning yoshi bilan o‘zgaradi. Mak-
tabgacha va boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilarda tasavvur funksiyasining faolla-
shuvi  kuzatiladi.  Dastlab,  qayta  tiklash  (erta  yoshda  ertakli  tasvirlarni  tasavvur  qilish 
imkonini beradi), keyin esa ijodiy (buning natijasida asosan yangi tasvir yaratilgan) fan-
taziya shakllanishi uchun o‘zlarining faol ishlarini hayolga bog‘lashadi.
Demak,  rang-tasvir  namunalari  orqali  bolalarning  ijodiy  tasavvurini  rivojlantirish 
boshqa usullariga nisbatan yuqori samara beradi. Chunki tasvir orqali yetkazilishi mo‘l-
jallangan bilimni yaqqol tasvirlash mumkin. Bola o‘qiy olmasa-da rasm kompozitsiyalari 
orqali asosiy g‘oyani anglab yetadi.
Dolzarb muammo sifatida 6-7 yoshdagi maktab o‘quvchilarining aynan ijodiy tasav-
vurini rivojlantirishga qaratilgan qo‘llanmalarning mavjud emasligini keltirib o‘tmoqchi-
miz.
Bu maqsad yo‘lida tadqiqot ishlarimizda kichik  yoshdagi maktab o‘quvchilarining 
ijodiy tasavvurini rivojlantirishdan iborat “tasavvurni rivojlantiruvchi Alifbe” deb nomla-
nuvchi metodik qo‘llanma yaratilmoqda. Mazkur metodik qo‘llanmani tayyorlash uchun 
kerakli guruhni shakllantirish, rivojlantirish va ularning amaliy yordamini yo‘lga qo‘yish 
zarur. Ushbu metodik qo‘llanma orqali bolalarning tasavvurini o‘stirish bilan birga o‘zbek 
lotin alifbosini o‘rgatish maqsad qilib belgilangan.
Mazkur metodik qo‘llanma ota-onalar va o‘qituvchilar uchun eslatma, bolalar ruhiya-
tini aks ettiruvchi rasmlar, mevalar va poliz ekinlari jamlanma rasmlari, yil fasllari, uy va 
o‘rmon hayvonlari, o‘zbek lotin alifbosini aks ettiruvchi rasm kompozitsiyalaridan iborat 
bo‘lib, jami 80 betni tashkil etadi. 6-7 yoshdagi maktab o‘quvchilarining ijodiy tasavvu-
rini rivojlantirish maqsadida metodik qo‘llanmaning har bir betida o‘ziga xos topshiriqlar 
bo‘lib, rasm kompozitsiyalarining toldirilmay qolgan qismini metodik qo‘llanma ilovasi-
da berilgan yopishtirishga mo‘ljallangan detallar orqali to‘ldiradilar. Ba’zi  topshiriqlarda 
4
  мельникова  Е.  Психологическое  сопровождение  развития  творческого  воображения  в 
условиях современного обучения. афтореф. Дисс.канд. псих. наук. – алматы, 2011.
5
 выготский Л.С. Фикрлаш ва гапириш. – м.: Педагогика, 1982.

---

58