Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
Bevosita masofaviy o‘qitishda ta’lim sifatini yaxshilash uchun “Dasturlashtirilgan 
ta’lim” metodini qo‘llash haqida to‘xtalib o‘tish lozim.
o‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil qilishga asoslangan pedagogik 
texnologiyalarga  tabaqalashtirilgan,  individuallashtirilgan,  dasturlashtirilgan  ta’lim 
texnologiyalari, ta’limning jamoaviy usuli, guruhli, kompyuterli ta’lim texnologiyalari 
kabilar kiradi. 
ta’limning kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonini yaratish yo‘lidagi 
dastlabki qadam 1960-yillarda yaratilgan dasturlashtirilgan ta’lim bo‘lgan edi. Bunda 
o‘quvchi  to‘liq  o‘zlashtirishga  erishguncha  bajarishi  lozim  bo‘lgan  barcha  vazifalar 
aniq ketma-ketlikda bayon etilgan, batafsil ishlab chiqilgan dastur tuziladi. Bu dastur 
ta’lim maqsadida ko‘zda tutilgan darajadagi bilim va ko‘nikmalarni har bir o‘quvchi 
o‘zlashtirishini kafolatlashi lozim. o‘zlashtirish jarayonining borishi haqida o‘qituvchi 
bilan birga o‘quvchining o‘ziga ham axborot yetib turadi. o‘quvchi mantiqiy bog‘lan-
gan qisqa vazifalarni ma’lum ketma-ketlikda bajarish orqali deyarli xatolarsiz asosiy 
maqsadga yetib bora oladi
2
.
Bixeviorizmda (inglizcha behavior – xatti-harakat, xulq-atvor – inson va hayvon-
lar psixologiyasining yo‘nalishi; so‘zma-so‘z – xulq-atvori) ta’kidlanganidek, faoliyat 
bu – faqat tashqaridan kuzatiladigan harakat bilangina tenglashtirish va uni nihoyat-
da soddalashtirib tasavvur etishdir. Murakkab bilish va hissiy jarayonlar (xususan, 
ijodiy faoliyat tajribasi)ni kuzatiladigan alohida qismlarga ajratish mumkin emasligi 
tufayli u bixevioristik yondashish doirasidan tashqarida qoladi. Bixeviorizmning qo‘l-
lanilishi reproduktiv o‘qitish darajasi (yodlash, takroran aytib, ko‘rsatib berish, namu-
na bo‘yicha harakat qilish va h. k.) bilangina chegaralanadi. lekin bixevioristlarning 
o‘qitish sifatini alohida qismlar bo‘yicha nazorat qilish va tuzatishlar kiritib borish za-
rurligi to‘g‘risidagi xulosasi o‘qitish nazariyasi uchun muhim ahamiyatga ega ekanli-
gini ta’kidlash lozim. Bu xulosa dasturlashtirilgan ta’lim uslubining yaratilishiga asos 
bo‘ldi. 
Dasturlashtirilgan ta’lim metodi 1954-yili bixevioristik olim namoyondalaridan biri 
professor B. F. Skinner tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, ko‘pgina davlatlarning mu-
taxassislari ishlarida o‘z aksini topgan. Uning bixevioristik talqindagi o‘qitish qoidalari 
quyidagilardan iborat:
– o‘quv materialini iloji boricha alohida qismlarga ajratish;
– o‘quv elementlarini faoliyatda namoyon bo‘lishining barcha ko‘rinishlarini e’ti-
borga olish;
– ijobiy reaksiyani tezkorlik bilan mustahkamlash (nazorat, tuzatish);
– mashq (xatti-harakat)larni ko‘p marta takrorlash natijasi 0,95 dan kam bo‘lma-
gan o‘zlashtirish ko‘rsatkichiga erishish
3
.
Dasturlashtirilgan o‘qitish ta’limning yangi usullarini, pedagogik ta’sir va o‘zaro 
ta’sirni o‘rganish, rivojlantirish va joriy etishning maxsus yo‘nalishi hisoblanadi. Das-
turlashtirilgan ta’lim texnologiyasining markazida Skinner ikkita asosiy talabni qo‘ydi: 
Birinchidan, nazoratdan qochish va o‘z-o‘zini boshqarish uchun harakat qilish; 
ikkinchidan, pedagogik tizimni o‘quvchilarning o‘zini o‘zi o‘rganishga aylantirish.
2
 yo‘ldoshev J. G‘., Usmanov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari: Qo‘llanma. – t.: o‘qituvchi, 
2004. 14-15-b.
3
 Скиннер б.Ф. Школа в будущем. Глава 8 сборника, 1989. – С. 1.

---

121
Konsepsiyaning maqsadi – kibernetik yondashuv asosida o‘qitishning boshqaruv 
samaradorligini oshirishdir. Dasturlashtirilgan o‘qitishda ko‘rsatmaga asosan tinglov-
chining ma’lum bir dastur bo‘yicha ishlashi talab qilinadi. Natijada uni amalga oshi-
rish jarayonida ushbu ma’lumotni to‘liq o‘rganadi. o‘qituvchining roli tinglovchining 
psixologik holatini va uning ta’lim materiallarini asta-sekin egallash samaradorligini 
hamda zarurat tug‘ilganda dasturiy faoliyatni tartibga solish uchungina qisqartiriladi. 
Shu asosda kompyuter yordamida dasturlashtirilgan darsliklar va uslubiy materiallar 
yordamida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan dasturlashtirilgan ta’lim uchun turli xil 
sxemalar  va  algoritmlar  ishlab  chiqilgan.  Bular  chiziqli,  tarmoqlangan,  aralash  va 
boshqalar.
 Dasturlashtirilgan ta’limning didaktik prinsiplari bu: 
– muvofiqlik;
– mavjudlik;
– tizimlilik; 
– mustaqillik.
Dasturlashtirilgan  o‘qitish  texnologiyasi,  birinchi  navbatda,  ta’limning  umumiy 
maqsadi va bosqichlari ketma-ketligini shakllantirishni o‘z ichiga oladi va bu orqali 
muvaffaqiyatga erishish mumkin. Har bir bosqichda o‘rta maqsadni tashkil etadigan 
ta’lim materiallarining muayyan “qismlari” shakllantiriladi. Bundan tashqari, har bir 
bosqich uchun savollar, mashqlar va nazorat qilish vazifalari ishlab chiqilgan bo‘lib, 
ular yordamida o‘quvchilar ushbu bosqichning maqsadiga erishish darajasini obyek-
tiv baholashadi.
Boshqarish dasturlarini amalga oshirish uchun maxsus dasturlashtirilgan dars-
liklar,  o‘quv  qo‘llanmalar  va  o‘quv  darsliklar  ishlab  chiqilmoqda.  Dasturlashtirilgan 
o‘qitish  texnologiyasining  eng  muhim  qismi  quyidagilarni  qat’iy  tartibga  soluvchi 
ta’lim dasturidir: 
– o‘quv materialining o‘zi;
– talabaning uni egallashga qaratilgan harakatlari;
– assimilyatsiya qilishni nazorat qilish shakllari.
Moodle dasturida yuqorida ko‘zda tutilgan ta’lim maqsadlarini amalga oshirish 
qulaydir.  Jumladan,  ushbu  dasturda  ta’lim  kurslarini  haftalik  va  mavzular  formati 
ko‘rinishida yaratish imkoniyati mavjud.
Moodle dasturida kurs yaratilgandan so‘ng uni kursga oid turli xil elementlar bilan 
to‘ldirish kerak bo‘ladi. Dasturda kursga dars (leksiya) elementini qo‘shish B.F.Skin-
nerning chiziqli algoritm metodi asosida o‘qitish muhiti yaratib beriladi. Chunki dars 
– juda moslashuvchan, foydali va juda qiyin faol element hisoblanadi. 
Bu  element  yordamida  dasturlashtirilgan  o‘qitishni  amalga  oshirish  mumkin. 
o‘quv materialini qismlarga bo‘lib berish kerak, har bir bo‘lim oxirida savollar berish 
va javobning turiga qarab o‘qitilayotgan materialni u yoki bu qismga yuborish mum-
kin.
Dastlab o‘quv materiallari kichik o‘lchamlarga bo‘linadi. Har bir kichik mantiqiy 
tugallangan qismni o‘zlashtirganidan so‘ng talaba bir qator oldindan tayyorlangan sa-
vollarga to‘g‘ri javobni tanlab, yoki berilgan belgilarni, harflarni va raqamlarni ishlatib, 
javobni o‘z-o‘zidan tuzadi va  nazorat qilish masalalariga javob beradi. Agar talaba 
to‘g‘ri javob bersa, u boshqa trening kursini taklif qiladi. Noto‘g‘ri javob berish esa har 

---

122