Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
– o‘quvchilarning o‘quv  jarayonidagi ehtiyojlarini tahlil qiladi.
Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o‘qituvchi pedagogik mahoratga ega bo‘lishi 
zarur. Pedagogik mahoratning asosiy qonuniyati o‘z mehnatlari bilan ulkan natijalarga 
erishishdir. ijodkorlik uning hamisha hamrohi bo‘ladi. Pedagogik faoliyatga qiziqqan, 
qobiliyatli, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat xislatlari shakllanib boradi. Peda-
gogik faoliyat o‘z mohiyatiga ko‘ra ijodiy xarakterga ega. o‘qituvchi o‘quvchi shaxsini 
shakllantiradi, kutilmagan vaziyatlarda mustaqil qarorlar qabul qiladi, pedagogik mu-
ammolarni yechadi, o‘quv jarayonini mustaqil boshqaradi. Bularning hammasi ijodkor-
likning tub mohiyati ishning maqsadi va xarakteri bilan bog‘liq. 
o‘quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy faoliyatda ma’lum maqsadga erish-
moq uchun o‘qituvchi bolalarni hamkorlik jarayoniga tortishi zarur. o‘qituvchi o‘quvchi-
larni o‘zi bilan hamkorlik qilishga jalb eta olishda quyidagi vazifalarni bajaradi:
– hamkorlik vujudga kelishi uchun jamoada tashkil etilishi lozim bo‘lgan faoliyat 
o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘lishi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga va qiziqishla-
riga to‘g‘ri kelishi lozim;
– o‘quvchilarni biror ishga jalb qilar ekan, o‘qituvchi ularga pedagogik va psixo-
logik jihatdan to‘g‘ri vazifa qo‘yishi, yo‘l yo‘riq ko‘rsatishi shart;
– o‘quvchilar topshiriqni amalga oshirishga kirishganlarida o‘qituvchi bir vaqtning 
o‘zida ham ishtirokchi, ham maslahatchi vazifasini bajaradi.
ijodiy faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi faqatgina bolalarni muvaffaqiyatli o‘qitish va 
tarbiyalash, ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribalarini o‘rganish bilangina cheklanib qolmas-
dan, tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalariga ham ega bo‘lishi zarur. Hozirgi zamon 
o‘qituvchisi fan va texnika taraqqiyotining eng so‘nggi yutuqlaridan foydalanishi, o‘z 
kasbiy faoliyatida yangi pedagogik texnologiyalarni unumli qo‘llay olishi taqozo etiladi.
Uzoq yillar davomida pedagogika sohasida olib borilgan tajribalar shundan da-
lolat beradiki, kommunikativ faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun o‘qituvchining 
integral fanlar asoslarini va o‘quv-tarbiyaviy ishlar metodikasini chuqur bilishi yetarli 
emas. Zero, u bilim hamda amaliy ko‘nikma va malakalarini o‘quvchilarga faqat be-
vosita jonli muloqot vositasida bera oladi. o‘qituvchi va o‘quvchilarning jonli muloqoti 
ta’lim muassasalarida pedagogik faoliyatning muhim sharti va mazmuni sifatida na-
moyon bo‘ladi.
insonning hayot tarzida eng muhim tarkibiy vosita bo‘lgan muloqot har qanday 
kasbiy faoliyatning barcha turlarida mavjud. Biroq bir qator kasb egalarida (chunonchi, 
pedagog,  shifokor,  san’atkor  va  h.k)  u  kasbiy  faoliyatga  shunchaki  hamroh  bo‘lgan 
oddiy omil emas, balki kasbiy ahamiyat kasb etadigan, uning asosini tashkil etadigan 
muhim kategoriya sanaladi. Bu holda muloqot insonlar o‘rtasidagi odatiy o‘zaro ham-
korlik shakli emas, balki kasbiy faoliyatning muvaffaqiyatini ta’minlovchi kategoriya si-
fatida mavjuddir. Ayniqsa, pedagogik faoliyatda muloqot muhim funksional, o‘qituvchi 
uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli vosita sanalib, o‘zaro ta’lim va tarbiyaviy ta’sir quroli 
sifatida namoyon bo‘ladiki, bunda muloqotning muhim shartlariga va qonuniyatlariga, 
qo‘shimcha vazifalariga rioya qilishga to‘g‘ri keladi.
tajribalar shuni ko‘rsatadiki, har qanday kasb egasining kishilar bilan odatiy o‘zaro 
hamkorlik tizimida muloqot go‘yo, shunchaki o‘z-o‘zicha sodir bo‘ladi. Ma’lum bir maq-
sadga qaratilgan ta’lim-tarbiyaviy jarayonda esa, muloqot ijtimoiy vazifaga aylanadi, 
natijada o‘qituvchi pedagogik muloqot qonuniyatlarini puxta bilishi, kompetensiyaviy 
madaniyatga ega bo‘lishi talab qilinadi.

---

67
o‘quvchilarda ma’naviy madaniyatni shakllantirish jarayonining muvaffaqiyatli bo-
rishi ta’lim mazmuniga asoslanib, o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro hamkorlikdagi fao-
liyatini to‘g‘ri tashkil etish saviyasiga bog‘liq. Bu quyidagi faoliyat turlarini mukammal 
bilishni taqozo etadi:
Birinchidan, o‘zaro hamkorlikdagi faoliyat ijodkorlikni, mas’uliyatni, faollikni va eng 
asosiysi muloqot madaniyatiga rioya etishni talab qiladi.
ikkinchidan, har bir darsda o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham belgilangan maqsadni 
aniq qo‘ya bilishi, amalga oshiriladigan vazifalarni to‘g‘ri belgilab olishi lozim.
Uchinchidan, dars jarayonida bilimlar mazmunining ilmiyligi, uzluksizligi, izchil-
ligi va tarbiyaviy xarakteri, o‘qituvchining notiqlik san’ati asosida bayon etish shakli-
ning mukammalligi, qiziqarliligi o‘quvchilarda ta’limiy va tarbiyaviy tomondan o‘rga-
niladigan qadriyatlarga qiziqishni kuchaytiradi, ularda tarixiy, adabiy, milliy va diniy 
xarakterdagi milliy qadriyatlar bo‘yicha o‘z bilim va ko‘nikmalarini oshirish ishtiyoqi 
rivojlanadi.
to‘rtinchidan, o‘qituvchining pedagogik mahorati, nazariy va uslubiy tayyorgarligi, 
o‘z  kasbiga,  faniga  munosabati,  olib  boradigan  darsi  andozasini  va  uning  natijasini 
oldindan ko‘ra bilish, har bir dars samaradorligini ta’minlovchi texnik va texnologik bel-
gilardan biridir.
Beshinchidan, dars jarayonida o‘quvchilar jamoasiga erkin fikr yuritish, o‘z fikr-mu-
lohazasini erkin bayon etishga imkoniyat yaratish, o‘quvchilar jamoasi fikriga tayanish, 
ularning  fikr-mulohazalari,  istak-xohishlarini  e’tiborga  olish,  o‘quvchilarning  mustaqil 
ishlaridan keng foydalanish zarur.
oltinchidan, o‘quvchilar bilimiga, xulqiga beriladigan bahoning xolisona va adolatli 
bo‘lishi barcha ta’lim va tarbiyaviy faoliyatni to‘g‘ri tashkil etilishiga ijobiy ta’sir etuvchi 
omil ekanligini unutmaslik kerak.
Pedagogik hamkorlikda o‘qituvchi faoliyatining muhim mikroelementlari nostan-
dart yechimlardan iborat, garchi o‘qituvchi faoliyatida pedagogik vaziyatlar bir qarash-
da bir-biriga o‘xshash ko‘rinsa-da, o‘qituvchining ushbu vaziyatlardagi har bir xatti-ha-
rakati mutlaqo noyob va betakrordir. o‘qituvchining ijodiy pedagogik faoliyati tahlil qi-
linganda, mukammal shaklga ega bo‘lgan tizimlardan iborat ekanligini ko‘ramiz:
– o‘qituvchining sinfda o‘quvchilar jamoasi bilan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarga qa-
ratilgan ijodiy tayyorgarligi;
– o‘quvchilar bilan bevosita o‘zaro hamkorlik asosidagi ijodkorlik.
Pedagogik hamkorlikda o‘qituvchi faoliyati bir nechta ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
– o‘qituvchining o‘quvchilarni mukammal bilish jarayonidagi ijodkorligi;
– ular bilan o‘zaro hamkorlik tizimidagi ijodkorlik;
– o‘quvchiga bevosita ta’sirni tashkil qilishdagi ijodkorligi;
– o‘z xulq-atvorini boshqara olishda (muloqotni o‘zini o‘zi bilgan holda bir marom-
da olib borish) ijodkorlik;
– o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlarni tashkil qilish jarayonida ijodkorlik.
yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug‘dirishdir. o‘qi-
tuvchi  o‘z  nuqtayi  nazarlariga  o‘ralashib  qolmaydi,  u  pedagogik  tajribalarning  boy 
shakl lari  orqali  ochilib,  mukammallashib  boradi.  Bunday  vaziyatlarda  o‘qituvchining 
fikrlash usullari, aqliy madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi.
Shuningdek, o‘qituvchining madaniyat va muloqotga tayyorligi ham zarur talablar-
dan sanaladi. Pedagogik hamkorlikda o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, naza-

---

68