Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Bosh  so‘zlar
Kesim,  ega
1.  Qushga  bog‘chada  ertalab...
2.  Cho‘lpon yaqinda yaxshi  bir she’r...
Yuqoridag‘i iki so‘z  qo‘shimidan hech birtasi gap bo‘la 
olmaydir,  bulardan  tugal  «o‘y»  anglashilmaydir.  Bu  tuban- 
daki  so‘z  qo‘shimidan  qay  birini  eshitgach  so‘z  kesildi, 
gap bitdi deb o‘ylamaymiz.  Gapning so‘ngini kutamiz.  Bu-
12  —  Abdurauf  Fitrat
177

---

lami  tugatmak,  gap  qilmoq  uchun  birinchisiga  sayraydir, 
ikinchisiga yozdi so‘zlarini qo‘shib:
1.  Qushlar bochada ertalab sayraydir.
2.  Cho ‘Ipon yaqinda yaxshi bir she ’r yozdi
deymiz,  anglatmoqchi boiganimiz o‘yni tugallatamiz.  Gap 
tugaladir, so‘z kesiladir. Gapning tamomlanib so‘zning kesil- 
gani shu  sayraydir ham yozdi so‘zlari bilan boidi.  Shuning 
uchun  yuqoridagi  iki  gapning  oxiridagi  yozdi,  sayraydir 
so‘zlariga  «gapning  kesim  so‘zlari»  yo  sodacha  «kesim» 
deymiz.
Gapdagi  so‘zlaming  oxirig‘a  kelgan,  o‘z  kelishi  bilan 
so‘z  qo‘shimini gapka  aylantirgan  so‘z  -   «kesim»  so‘zdir.
Bolali  uy  bozor;
Bolasiz  uy  mozor.
Oldamag‘an  oldanmaydir.
Ayrilganni ayiq yer. 
(E lso‘zlari)
Shu  choda,  shu  bog‘da  har narsa yumshoqdir, 
Har narsa ko ‘kargan, har narsa yashnaydir.
(  Cho ‘,Ipon)
Tong otdi, jahon  zulmati  bitdi,
Mungli kecha ming dard ila o ‘tdi. 
(Botu)
Yuqoridagi gaplaming oxirlarida bo‘lg‘an bozor,  mozor, 
oldanmaydir, yer,  ko ‘kargan, yumshoq,  oppoqdir,  otdi,  bitdi, 
o ‘tdi so‘zlari  shu  gaplaming  kesim  so‘zlaridir.
Kesim  so‘zlariga  «dir»  qo‘shimchasi  qo‘shiladir;  «dir» 
qo‘shilmag‘ani  ham  boiadir.  Yuqoridagi  gaplarda  ikoviga 
ham  misol bor.
Kesim  so‘zidan  so‘ng,  gapning  bitganini  ko‘rsatmak 
uchun  «nuqta»  qo‘yiladir.
Ahmat menga xat yubordi.
Bu  kitobni Karim  yozg‘an.
Bugun  bizga  oqcha  berildi.
Bu  uch  gapning  kesimlari  yubordi,  yozg‘an  ham  berildi 
so‘zlaridir. Shu kesim so‘zlardan har birtasini «kim? — nima?» 
so‘zlari  bilan  aytkanda gapdagi  qaysi  so‘z  bilan javob  berilsa 
shu so‘z gapning «ega so‘zi» yoki sodacha «ega»si boiadir.
— Kim yubordi?  — Ahmat.
— Kim yozdi?  — Karim.
— Nima  berildi?  —  Oqcha.
178

---

Mana shu Ahmat,  Karim, oqcha so‘zlari yuqoridag‘i gap- 
larga «ega so‘zi» bo‘lib kirgandir.
Demak,  bir gapdagi  kesim so‘zi  «kim-nima»  to‘g‘risida 
aytilgan bo‘lsa ega so‘zi shudir. Kesim so‘zining-da, ega so‘zi- 
ning-da bir gapda birdan ortiq bo‘lishlari mumkindir.
Kesim yoki ega so‘zi birdan ortiq bo‘lganda oralarida (,) 
shakli  qo‘yiladir;  eng  so‘ngida  (,)  shakli  o‘mida «ham,  va» 
qaydi ketirmak-da bo‘ladir:
Uylar,
Qo ‘noqlar,
Saroylar
Ayrildi  butun  dabdabasindan. 
(Fitrat) 
Oynadi,  kuldi,  qarg‘adi,  tindi. 
(Botu)
Bu turmish, bu hokimiyat, cheki krinmagan bu qorong‘uliq 
uning  uchun  sira  qiziqarliq  emas.
(A. Qodiriy) 
Amu  k o ‘purmishdir,  toshmishdir.
( Cho ‘Ipon)