Ilmiy maqola va tadqiqotlar

TILIMIZ
II
Tilimizning  boylig‘i  to ‘g‘rusida  «Ishtirokiyun»ning 
bilmam qaysi sonida1  bir maqola yozg‘an edim.  Bunda tili- 
mizning boylig‘i,  tugalligi,  kengligi to‘g‘msindag‘i  tonuq2 - 
larimni ko‘rsatkandan keyin tilimizg‘a kirib qolg‘an arabcha, 
forsi(y)cha  so‘zlar  va  istiloh(lar)ni  chiqarmoq  teyishlikni 
so‘ylag‘an  edim.  Bu  tushunchag‘a  qarshu  bo‘lg‘an  kishilar 
ham, albatta, bordirlar. Biroq bunlaming qarshuliqlari o‘zig‘a 
g‘azab-la  singdirgan  tushunchalarining  bizga  qarshulug‘ini 
shu  yerda  yozib  qaytarmoqdan  bumn  o‘z  tushunchalari- 
mizni  ochiq  qilib  qatorlab  yozayin:
a) men turk tilining asir tushgani va bo‘yla tutqun holini 
o‘rganganimdan  ...3  turkchaning  boylig‘i,  kengligi,  to ‘- 
lug‘lig‘i  uchundir;
b) men turk ulusig‘a o‘z boshh (mustaqil) bir til va shu tilda 
yozilgan  «ilm»  istayman.  Turkchaning  boyhg‘i,  kengligi  va 
to‘lg‘unlig‘ini bUganim uchun bu ishni qulay deb ishonaman;
j)  tiUmizning  o‘z  boyUgi  (mustaqil)  bo‘Ub  turushi  uchun 
gaplarga va yozuvlarimiz aro kirib qolg‘an yot so‘zlaming o‘zbek- 
chalarini  ilkimizdan  kelgancha  oxtarib  topib  ishlay(l)ik. 
Tilimizdag‘i  yozilg‘an  «bilim»ni  ko‘rmak  uchun  «ilmiy  isti- 
lohlar»  dedigimiz  «bilim  so‘zlari»ning  ham  ilkimizdan 
kelgancha turkchalarini topib olmoq yo‘linda tirishmakni har 
bir turk yozuvchisi uchun  «vojib»  deb  bUaman;
128

---

d)  turkchasi topilmagan  so‘zlar va  istilohlar bor esa,  un- 
lami chiqarib tashlab,  o‘runlarini bo‘sh qo‘yayliq demayman. 
Turkchasi topilmag‘an so‘zlar va istilohlar qolsun, biroq turk- 
chaning buyrug‘i ostinda lirib qolsun; boshqacha turli aytkanda, 
Fransa4da  yashag‘an  bir  turk  kabi  bo‘lundig‘i5  turkchaning 
qonunlarig‘a  bo‘yunsunib  yashasun;  turkchada  turg‘an  bir 
fransuzdek «kapitulasion» asrori ostida turmasun.
Mana  menim  o‘ylarim...  ochiq ko‘ruladirkim:  men  o‘z 
istaklari bo‘yicha emas,  muntafiy6  bir tushunchaning  qisu- 
vi bilan bu yo‘lg‘a kirganman. Turk ulusig‘a o‘z boshli (mus- 
taqil) bir til kerak. Turkchaning o‘z boshli (mustaqil) bo‘luvi 
uchun  yot  so‘zlardan  qutulish  teyish.  0 ‘z  tushunchalari- 
mizni  shu  yo‘lda  ochib  ko‘rsatkandan  keyin  bunga  qarshu 
b o ig ‘an o‘ylami ham ko‘rib o‘tmak kerak.  Burunroq shuni 
aytaykim: bu kun g‘azab-la to‘ldurg‘usi ishlarimizni eng ulug‘ 
va eng soyillig‘7lardan biri ul til  istamaymiz.
Deylarkim:  bizga  qarshu  turg‘an  olimlarimiz  o‘z  qi- 
lag‘onlaridan8  o‘zg‘a bilurmadilar. Biz mas’alaning u tushun- 
chalarini mutlaq bir yo‘sunda ko‘rib osugianolmaymiz, un- 
lardan bizg‘a erishkan so‘zlar ko‘chada til uchun o‘ylanma- 
g‘an o‘tirishlarda aytilib  o‘tkan so‘zlardir.
Bunlaming  so‘zlarini  tinglaymiz:
1) biz turkchani odmi bir tilda yozarg‘a tirishamiz, shu- 
ning uchun turkchadan odmi so‘zlami chiqarmasg‘a teyish;
2) turkchaga kirib qolg‘an arabcha, forsi(y)chaning turk- 
chalari  yo‘qdur;
3)  ilmiy  istilohlaming  turkchalari  yo‘qdur;
4)  ilmiy  istilohlami  turklashdirmak  uchun  tirishmak 
vaqtimizni bo‘shg‘a o‘tkargan boiarmiz;
5)  chig‘atoy  tilida  bilim  o‘qumoqchi  emas,  iki  yuz  yil 
kutib  turayliq;
6) arabcha ilmiy-adabiy bir tildir: arabcha ilmiy istilohlami 
o‘zgartmak  to ‘g‘ri  emas,  biz  bilim  bitiklarimiz  (ilmiy 
kitoblarimiz)dan ilmiy so‘zlami chiqarib,  arobachilar so‘zini 
kirguza olmaymiz (shul so‘ng so‘zni saboq berib turdigim bir 
maktabning  o‘qutuchilari  o‘rtasidan  bir  kishi  aytkan  edi).
Mana bizga qarshu aytilgan «gap»lar.  Bunlaiga ayri-ayri 
javoblarim ni  berm akdan  burun  shuni  aytaykim:  shu 
so‘zlaming hammasindan ko‘runaturgan narsa  — o‘zimizni 
suymaslik, o‘zimizg‘a ishonmasliq, o‘zimizning borlig‘imizni