|
Zahir shutur xurdan susi mor,
Arabro ba joyi rasidast kor.
Ki taxti Kayonro ko ‘nad orzu,
Tfu, bar tu, Charx gardun tfu! —
deb qiyqirmishdir. Bu so‘zlaming turkchasi shudir: Tuya suti
bilan ilon eti yemakdan boshqa ish bilmagan arabning ishi
shu yeig‘a chiqmishkim, Eron imperatorining taxtini istaydir.
O, shu ishga sabab bo‘lg‘an falak, tfu senga, tfu!
Yana shuning uchundirkim, Eronda arabcha hokim
bo‘lg‘an bir zamonda20 yozilg‘an «Shohnoma»da arabcha
so‘zlar yo‘q darajada ozdir. Firdavsiy bu iki tilakni bilib,
onglab, ishga kirishganini bildirmakchi bo‘lib, yozadirkim:
Bas, ranj burdam soli si,
Ajam zinda kardam ba dini forsiy, —
demishdir. Turkchasi: «Bu o‘ttiz yil ichida ko‘p emkaydim21,
Eronni forsi(y)cha yozdig‘im shu kitob ila turg‘izdim» de-
makdir. Forsi(y) ishdi shunday qilib yoqasini qutqarmish.
Lekin, bizning baxtsiz turkchamiz bir Firdavsiyni yetishtira
olmamish.
Dunyoning eng boy tili bo‘lg‘an turkchamiz yolg‘uz
arabcha qumruqlar22 bilan emas, forsi(y)cha tepkilari bilan
daxi ezilmishdir. Ko‘zlarimizni to‘rt ochib qarayliq, dunyo-
ning eng buyuk hakimi bo‘lg‘an Ibn Sino turkdir. Ikinchi
Arastu atalg‘an Forobiy turkdir. Arab tilini mangulik tiig‘izib
kelgan Javhariy23 turkdir. «Vahdati vujud»24 falsafasining
imomlaridan bo‘lg‘an Jaloliddin Rumiy turkdir. Forsiy
adabiyotining payg‘ambarlaridan bo‘lg‘an Nizomiy daxi
turkdir. Shu yerlarda otlari yozilg‘an kimsalar-da yolg‘uz turk
ulusini emas, butun dunyoning ulug‘ kishilarindan erurlar.
Iki turk ulusi25 burdaming asarlaridan osug‘lanolmay qol-
mish, balki o‘zlarini ham yaxshig‘ina taniyolmay qolmishdir.
Bunlar o‘z bitiklarini turkcha yozsalar edi, bukun turk
ulusining holi, ehtimolki, boshqa turli bo‘lur edi. Baxtsizliq
bundan-da ortiq bo‘lurmikin?! Turk o‘g‘li turk bo‘lg‘an
Mahmud G ‘aznaviy Firdavsiyni chaqirib, turk ezilishini
ko‘rsatgan «Shohnoma»ni yozdirsun-da, har yo‘liga bir
oltun bersun. Shul baxtsizliqdirkim, turk o‘g‘li bo‘lg‘an
usmonli xoqonlari o‘z tuyg‘ularini forsi(y)cha she’r bilan
126
so‘ylatmishdir26. Yana shul baxtsizliqdirkim: Kafkaziya
turklarining yoqalarin tutmish-da forsiy tilining hurmati
uchun sakson yerinda hashtot dedirmishdir.
Turkcha baxtsizdir. Ming yildan beri ezila kelmishdir, lekin
bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir — yashar. Negakim boydir.
Turkcha yashamishdir. Yashar, lekin o‘zini arab, fors til-
larindan qutqara olurmi, yo‘qmi? So‘zni bu yeiga yetirgach,
barmog‘imni yaraning o ‘zagina bosmish bo‘ldim. Bu
so‘rdig‘imga iki turh javob kelar, bilgihdir: ha, yo‘q. Emdi
shu «yo‘q» deganlar bilan yurishaylik. Bunlar deylarkim,
turkcha arab, fors tillarindan qutulolmas! Nechun? Mana
dalillari: chunki arab, fors tillari boydir. Buni javobini
berdikkim, turkcha ham boydir. Chunki bukungi turk
dunyosining bilimh ulug‘ yozuvchilari shu yo‘lga kirmishdir.
Bunga javob beramizkim: turk dunyosining ulug‘ hakimlari
bo‘lg‘an Forobiy bilan Abu Ah o‘z asarlarini arabcha yozarg‘a
qo‘l qo‘yg‘an edilar. Siz nechun ulaming ichidanchiqdingiz?
Siz Abu Alining izidan chiqqanda, biz-da sizning izingizdan
chiqa olsaq kerak. Chunki tilimizda ko‘b narsaning oti yo‘qdir.
Javobimiz: bu so‘zdan tilagingiz nimadir? Shul choqda tilin-
gizdag‘i arab, fors so‘zlarining turkchasi topilmaydir,
demakchi bo‘lsangiz so‘zingiz yanghshdir. Turkchani bilmas
ekansiz. 0 ‘rganing. Hozirgi so‘zlarimizdag‘i arabcha, forsi(y)-
chalardan bir nechasi uchun turkcha topilmaydir, desangiz
to‘g‘ridir. Biz ham ulami chiqarmoqchi emasmiz. Unlami
olurmiz, lekin o‘zimizniki qilurmiz. Turkchalashtirurmiz.
Qoidamng turkchasi yo‘qdur. 51a^ning-da turkchasini topol-
madik. Ikisin daxi olurmiz. Lekin, siz kabi qavoyidi sarfiya
demasdan sarf qoidalari dermiz. Chunki ilmiy istilohlaming
turkchasi yo‘qdir. Kim dedi buni? Shamsning turkchasi
quyoshdit. Kavokibning turkchasi yulduzlardii. Manoming
turkchasi olov, o Mr. Sahobi munawar—yorug ‘ bulut; handasa
— o ‘lchov xat, chiziq, zoviya — burchak, puchmoqdh. Kavokibi
sobita — turg‘uchi yulduzdk. Kavokibi zju zanb — quyruqli
yulduzdir. Tuzuk, bir necha istilohlaming turkchasini bu-
kungacha topolmag‘anmiz, ularni saqlarmiz. Chunki,
turkchamiz qabodir27, daqqidir28, adabiyot tili emasdir.
So‘z bu yerga keldimi? Chidamoq qo‘ldan kelmas! Qabo-
liq, daqqiliq ko‘rsatmakchi bo‘lib deymizki: siz ulusingizni
sevmaysiz. Shuning uchun turk ulusi va turk tilining siz bilan
127
ishi yo‘qdur. Qarshingizdag‘i kishilar bu so‘zni eshitib
o‘tirmaslar, qilarini qilarlar. Men ulusimni jonimdan ortiq
sevaman derlar. Bunlaming mana shu so‘zlari qumuchdir29.
Tushingizda siz bir xotunni sevgansiz, tirishib, jon cheki-
shib, kuch bilan uyig‘a kiribsiz, yonig‘a suqulg‘andan keyin
yuzig‘a qarab: «Men sizni ko‘b sevaman, siz ko‘b chiroy-
liksiz, lekin shu ko‘zingiz ko‘b daqqidir, shuni chiqarib
tashlang. Buming yomon is beradir, shuni kesib oting», —
desangiz sevgilingiz bo‘lg‘an xotun iki-uch tayoq umb, sizni
quvmasmi? Albatta, quvar. Turk ulusini sevamiz, lekin tili
qabodir, musiqasi totsizdir, tarixi qorong‘udir deganlaming
ham bir-iki tayoq yeb quvilmoqlari kerakdir. Lekin turk tili
baxtsizdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
