Ilmiy maqola va tadqiqotlar

III.  Chiqish  to‘Idirg‘ichi
Sharif chiqdi.
Karim  bizga  keldi.
Men  kitobni  oldim.
Yuqoridagi gaplardan birinchisida ega bilan kesim; ikin- 
chisida kesim ham borish to‘ldirg‘ichi bor; uchinchisida esa 
ega,  kesim  ham  tushirn  toidirgichi  bor.  Biroq  bulardan 
anglashilgan o‘y yana to ia  emas. Bulami eshitkan kishi «kim- 
dan?  nimadan?»  deb  so‘raydir.  Mana  shunga javob  uchun 
yuqoridagi gaplarga maktabdan, bozordan, Ahmatdan so‘zla- 
rini  qo‘shamiz-da:
Sharif maktabdan  chiqdi.
Karim  bozordan  bizga  keldi.
Men kitobni Ahmatdan oldim 
deymiz.
Bu gaplarda Ahmatdan,  bozordan,  maktabdan bir hara- 
kat, bir uzanish boshlang‘ani anglashiladir.  Shuning uchun 
bu gaplardagi maktab,  bozor, Ahmat so‘zlariga chiqish to ‘1- 
dirgichi  deyiladir:  Chiqish  to id irg ich i  gapning  shunday 
bir  boiagidirkim,  o‘zidan  bir  harakat,  bir  uzanishning 
boshlang‘anini bildiradir, buning belgisi «dan-din»dir.  Chi- 
qish  to id irg ich i  o‘zining  belgisidan  sira  ayrilmaydir:
183

---

0 ‘zi  bilmaydir,  kishidan  so‘ramaydir.
Bir ot orqasidan  ming ot suv ichadir.
Yaxshi so‘z bilan ilon  inidan chiqadir; yomon so‘z bilan
qitich  qinidan  chiqadir.
Yomondan  har kim  bezadir. 
(El so ‘zlari)
Chiqish  to‘ldirg‘ichig‘a  «beri  —  buyon»  so‘zlari  qo‘- 
shilg‘anda  harakat,  uzanishning  bosh  uchi  anglashiladir.
Bir yildan  beri tinishlig‘imiz bor.
Maktabdan  buyon  chopib  kelamiz.
Uch  oydan  buyon  kasalman.
Jannat,  u go‘zal jozibali yer,
Ko ‘pdan  beri  yer ustida xoqon. 
(Botu)
Uch kundan beri to ‘xtamasdan yog‘ib turg‘an yog‘mur...
(M.  Shermuhammad)
Eskartma:  yuqoridag‘i gaplardan  «beri»  so‘zidan qolg‘ani 
ham  bo‘ladir:  Qo‘shinlar  ko ‘bdan  turdilar.  —  Ko‘bdan  beri 
turdilar.
(Botu)
«Dan — din» belgilari  1)  sabab, vosita ma’nolarida ham 
keladir:  Tomg‘a  shotudan  chiqdim.  Otam  tifdan  o ‘ldi  kabi;
2)  arabcha  «ba’z»  bir  qism  ma’nosida  ham  keladir:  Kitob- 
dan  uch  bet  o ‘qudum.  Olmadan  yuzta  oldim.  Puldan  bizga 
ham  berdilar.  Ko ‘k   choydan  bering kabi;  3)  sarfda  sufatlar 
qatorida,  15-raqam ostida  «ortiqliq sufati»  deb ko‘rsatilgan 
yaxshiroq,  keskinrak kabi  sufatlar bor,  shul  sufatlarga bay- 
lanib kelgan  otlarg‘a ham  «dan  -   din»  qo‘shiladir.
Buning so ‘zi  qilichdan  keskinrakdir.
Sharif Ahmatdan  bilimlirakdir.
Dunyoda  toshdan  qattiqroq yuraklar bor.
Keskinrak,  yaqinroq  kabi  ortiqliq  sufatlarining  ma’no- 
laridag‘i «ortiqliq»ni yana bir daraja orttirmoq uchun shularga 
boylang‘an  so‘zlarga  «dan  -   din»  belgisidan  so‘ng  «ham, 
-da»  qaydi  qo‘shiladir:
Sharif Karimdan  tuzukrak.
Yo‘ldosh  Sharifdan  ham  tuzukrak.
184

---

Temir toshdan  qattig‘roq,
Po‘lat  temirdan-da  qattiroq.
Uning so ‘zi qilichdan  ham  keskinrakdir.
Dunyoda  toshdan-da  qattig‘roq yuraklar bor  kabi.
Ortiqliq sufati gapka kiigach, uning belgisi bo‘lgan «roq — 
rak»ning  tushib  qolg‘ani  ham  boiadir:
Uning so ‘zi  qilichdan  ham  keskindir.
Sharif Ahmatdan  bilimlidir.
Dunyoda toshdan  qattiq yuraklar bor 
kabi.
Yuqorida  ko‘rsatilgan,  turli  ma’nolardagi  «dan  —  din» 
belgilarining  hammasini  «chiqish»  belgisi  deb  shularga 
qo‘shilg‘an  so‘zlaming  hammasini  «chiqish  to‘ldirg‘ichi» 
sanamoq  munosibdir.
Bungacha  ko‘rib  kelganimiz  uch  to idirgich  (tushim, 
borish,  chiqish to ‘ldirg‘ichlari)ning gapka  kirib-kirmasligi- 
ga oid kesim so‘zi bo‘lgan fe’lning ma’nosig‘a bog‘liqdir. Shul 
fe’lning  ma’nosi  istasagina  toidirgichlam ing  birta-ikitasi 
gapka kiradilar;  yo‘qsa kirmaydir.  Qush  uchdi deganimizda 
uchish  f e ii  chiqish  ham  borish  to ‘ldirg‘ichlari  bilan 
kelishadir:  Qush yog‘ochdan  uchdi,  k o ‘kka  uchdi deya  ola- 
miz.  Biroq  uchish  fe’li  «tushim  to‘ldirg‘ichi»  bilan  sira ke- 
lishmagani  uchun  Qush  tomni  uchdi,  ko ‘kni  uchdi demay- 
miz.  Men palovyedim deganimizdek yemak feii tushim ham 
chiqish toidirgichlari bilan kehshadir.  Shuning uchun Men 
palovni yedim,  men palovni  tovoqdan  yedim  deymiz.  Biroq 
bu fe’1 borish toidirgichi bilan kelishmaydir. Shuning uchun 
yuqoridagi gaplarga borish toidirgichi kirgiza olmaymiz.
Bundan  keyin  ko‘rilaturgan  toidirgichlarda  bu  hol 
yo‘qdir.  Bulami har qanday gapka kirgizmak mumkindir.