Ilmiy jurnal

Жадвал № 2. 
"Саҳна расмлари" усули бўйича диагностика натижалари (% ва ўртача балл билан) 
 
Ахлоқий 
муносабатларнинг 
таркибий қисмлари 
Ахлоқий муносабатларнинг таркибий қисмларининг ривожланиш 
даражаси турлича бўлган болалар сони ва натижаси 
Қисқа 
Ўртача 
юқори 
% 
Ўртача 
балл 
% 
Ўртача 
балл 
% 
Ўртача 
балл 
Ҳиссий компонент 
29% 
1.15 
48% 
2.24 
23% 
29% 
Когнитив компонент 
17% 
1.27 
60% 
2.35 
23% 
3 
Натижалар таҳлили шуни кўрсатдики, тадқиқотда қатнашган болаларнинг аксарияти 
(48%) учун ахлоқий муносабатларнинг ҳиссий таркибий қисмининг шаклланиш даражаси 
ўртача бўлган. Бу болаларнинг одамларнинг ҳиссий ҳолатини тўғри тан олишларида намоён 
бўлди. Ахлоқий ва ахлоқсиз ҳаракатларга адекват ҳиссий жавоблар, умуман олганда, бу гуруҳ 
ўртача ҳиссий экспрессивлик билан ажралиб туради. 
Ахлоқий муносабатларнинг ҳиссий таркибий қисмининг паст даражаси мактабгача 
ёшдаги болаларнинг 29 фоизида қайд этилган, бу биринчи навбатда расмлардаги 
қаҳрамонларнинг ҳиссий ҳолатини тан олишда хатолар, уларнинг ҳаракатларига ҳиссий 
реакцияларнинг этарли эмаслигида намоён бўлди. Уларнинг сўзларига кўра, қаҳрамонларнинг 
салбий хулқ-атвори – катталарга ҳурмацизлик, итоацизлик, тенгдошларга душманлик, 
дангасалик ва очкўзлик акс этган суратлар болаларга ёққан. Лекин шу билан бирга ижобий 
ахлоқий мазмунга эга, қарши ҳаракат стратегиясини акс эттирувчи тасвирлар ҳам уларга 
ёқди. Яъни, субъектларнинг ушбу кичик гуруҳи ахлоқий ва ахлоқий бўлмаган хатти-

---

 
 
№ 1, 2022 “PSIXOLOGIYA” ILMIY JURNAL * НАУЧНЫЙЖУРНАЛ * SCIENTIFIC JOURNAL 
167
ҳаракатларнинг, ахлоқий ва ахлоқсиз фазилатларнинг заиф ҳиссий фарқланиши билан 
тавсифланади. Муҳокама қилинган натижалардан келиб чиқадиган қўшимча хулоса шуки, бу 
тоифадаги болаларда ҳам эмпатия даражаси паст. 
Ахлоқий муносабатларнинг ҳиссий компонентининг юқори даражаси болаларнинг 23 
фоизида топилган. Ушбу мактабгача ёшдаги болалар гуруҳи қаҳрамонларнинг ҳиссий ҳолатини 
тўғри тан олдилар ва уларнинг ахлоқий ва ахлоқсиз ҳаракатларини идрок эта оладиган даражада 
эмоционал эдилар. Шундай қилиб, мактабгача ёшдаги болаларнинг фақат бешдан бир қисми 
ахлоқий муносабатларнинг ҳиссий компонентини шакллантиришнинг юқори даражасини 
намойиш этади. Айни пайтда, илмий манбаларни таҳлил қилиб, биз 4 ёшдан 7 ёшгача бўлган 
мактабгача ёшдаги боланинг ахлоқий соҳаси динамикаси боланинг ҳис-туйғулари билан 
боғлиқлигини И.В.Сушкова)[1] ва унинг ҳиссий ҳамдардлигисиз ахлоқий маънони тушуниш 
мумкин эмаслигини аниқладик. (Н.В.Мелникова) [2]. 
"Саҳна тасвири" методологиясидан фойдаланган ҳолда мавзуларда аниқланган ахлоқий 
муносабатларнинг когнитив компонентига келсак, бу мактабгача ёшдаги болаларнинг 
кўпчилиги учун (60%) ўртача. Диагностика жараёнида бу, биринчи навбатда, боланинг 
расмдаги вазиятдан мавҳум бўла олмаслиги ва умумлаштирилган ахлоқий тушунчалар билан 
ишлай олмаслиги, кўпинча қаҳрамоннинг ҳаракацизлигини кўрсатиши билан намоён бўлди. 
Ахлоқий муносабатларнинг когнитив компонентининг юқори даражаси мактабгача 
ёшдаги болаларнинг 23 фоизида топилган, бу расм қаҳрамонларига хос бўлган ахлоқий 
фазилатлар ва меъёрларни адекват номлаш билан тасвирларни тўғри таснифлашда ўз аксини 
топди. Шуниси эътиборга лойиқки, бу эрда ахлоқий муносабатларнинг ҳиссий компоненти[3] 
мисолида бўлгани каби, субъектларнинг тахминан бешдан бир қисми юқори натижа 
кўрсатди. Аммо шуни таъкидлаш керакки, ҳиссий ва когнитив компонентларнинг 
ривожланиши бир хил частотали болалар томонидан кўрсатилган (мос равишда 23% ва 23%). 
"Саҳна расмлари" методологиясини сифатли таҳлил қилиш ахлоқий муносабатларнинг 
турли даражадаги ҳиссий таркибий қисмларига эга бўлган болалар сонини кўрсатадиган, 
ахлоқий жиҳатдан мазмунли вазиятлар рўйхатини идрок этишда адекват ҳиссий реакцияларни 
кўрсатадиган жадвални тузишга имкон берди (3-жадвал).