Ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words:
competence, innovative competence, learning process, future teacher, skill, 
constructivism, competence approach. 
Hozirgi murakkab globallashuv davrida, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari shiddat bilan 
rivojlanib borayotgan sharoitda ta’lim tizimini takomillashtirishni davrning o`zi talab qilmoqda. 
Ma’lumki, ta’lim samaradorligi, bo`lajak pedagoglarning kasbiy faoliyatida erkin va mustaqil amaliy 
faoliyat ko`rsata olishi ulardagi kasbiy-pedagogik, innovatsion kompetentlikning shakllanganligi bilan 
belgilanadi. “Kompetentlik” – bu chuqur bilim va tajribaga egalik, yuksak mahorat, xabardorlik, 
omilkorlik. Shuningdek, u nafaqat bilimlarga ega bo`lish, balki ularni amaliyotga moslashtira olish 
imkoniyati hamdir. Shu nuqtayi nazardan kompetentlikning quyidagi turlari o`zaro farqlanadi:
– Kasbiy kompetentlik – mutaxassis tomonidan kasbiy vazifalarning samarali yechimini 
ta’minlashga xizmat qiluvchi bilim, ko`nikma va malakalarning egallanishi va ularni amaliy faoliyatda 
yuqori darajada qo`llay olish layoqatidir.
– Metodik kompetentlik – o`quv-tarbiya va boshqaruv jarayonlarini samarali tashkil etishning 
shakl, metod va vositalarini bilish, o`zlashtirish, amalda qo`llash, kasbiy faoliyat natijalarini kvalimetrik 
tahlil eta olish, ilg`or pedagogik va xalqaro tajribalarni o`rganish, o`quv-tarbiya jarayonini 
loyihalashtirish, muvaffaqiyatli amalga oshirish ko`nikmalari.
– Innovatsion kompetentlik – ta’limdagi innovatsion jarayonlar mohiyatidan xabardorlik, kasbiy 
faoliyat sohasi va tegishli ta’lim yo`nalishidagi innovatsiyalarni o`zlashtirish, amaliyotga faol tatbiq 
etish, zamonaviy pedagogik, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi savodxonlik, chet 
tillarini o`zlashtirish, novatorlik. 
Kasbiy va kasbiy pedagogik ta’limda innovatsion jarayonlarning rivojlanish konsepsiyasi 
pedagogik nazariya va amaliyotda S.Y.Batishev, E.F.Zeer, N.V. Kuzmina, L.M. Kustov, L.S. Podymova, 
V.A.Slastenin singari olimlarning ilmiy ishlarida o`z ifodasini topgan. Shuningdek, V.V. Gusev va 
N.F.Maslova tomonidan universitetda o`quv muhitini yaratish shartlari tadqiq etilgan bo`lib, unga 
ko`ra, talabalarning kognitiv faolligi ijtimoiy rivojlanayotgan va kasbiy yo`naltirilgan pedagogik 
texnologiyalarga asoslangan. Axborotning shiddatli oqimi, dunyoda ro`y berayotgan o`zgarishlar 
zamonaviy ta’lim jarayonida bir qancha kamchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Jumladan:
– oliy kasb-hunar ta’limi tizimida kadrlar tayyorlashning bir darajali tizimiga o`tish va 
universitetning o`quv muhitini tashkil etish muammolarini nazariy va uslubiy jihatdan ishlab 
chiqishning sustligi;
– oliy maktab amaliyotiga kompetensiyaga asoslangan yondashuvni keng miqyosda joriy etish 
zaruriyati va talabaning umumiy madaniy barkamolligini shakllantirish uchun yetarli pedagogik 
modelning yo`qligi;
– bo`lajak bakalavrlarning umumiy madaniy barkamolligini shakllantirishda ta’lim muhitining 
potensiali;
– kasbiy tayyorgarlik jarayonida universitet innovatsion o`quv muhitining shart-sharoitlari va 
manbalari. 
Kasb-hunar pedagogik ta’limidagi innovatsion jarayonlarning rivojlanishi fan, jamiyat, iqtisodiyot 
va ishlab chiqarishdagi innovatsion jarayonlarning rivojlanishi bilan bog`liq. Ular o`ziga xos xususiyatga 
ega bo`lib, innovatsion muhitda samarali faoliyat ko`rsatishga qodir yuqori malakali kadrni 
shakllantirishga ko`mak beradi. OTMlardagi innovatsion ta’lim muhiti ta’lim sifatini oshirishning asosiy 

---

103 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
sharti va asosiy manbayi bo`lib, u bo`lajak o`qituvchilarning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuvi, kasbiy 
shakllanishi va rivojlanishi, mehnat bozorida raqobatbardoshligi va ta’limni davom ettirish 
imkoniyatlarini qondirish uchun mo`ljallangan. Afsuski, kelajakdagi o`qituvchining kasbiy shakllanishi 
ko'pincha ta’lim muhiti va ular tarkibiy qismlarining xususiyatlarini hisobga olmagan holda quriladi, 
ya’ni an’anaviy o`qitish mexanizmlari kabi asosiy urg`u nazariyaga qaratiladi. Bugungi kunda o`qitish 
tizimining xorij metodikasi bilan uyg`unlashtirilishi ta’lim tizimida “zamonaviy o`qituvchi” shaxsini 
yaratishni talab qilmoqda. Zamonaviy o`qituvchi kompetensiyaviy yondashuv asosida ta’lim jarayonini 
tashkil eta olishi, buning uchun esa, kompetentlik qobiliyatga, pedagogik mahoratga ega bo`lishi lozim. 
Shunday ekan, bo`lajak o`qituvchilarga ta’lim berishda asosiy harakatlar kelgusidagi kasbiy faoliyat 
kontekstida o`qitishga yo`naltirilishi, o`quvchini bilimning faol subyekti sifatida belgilashi, uning 
individual xususiyatlarini hisobga olib, subyektiv shaxsiy tajribaga asoslangan holda, o`zini-o`zi 
tarbiyalash va o`z-o`zini rivojlantirishga qaratilgan bo`lishi kerak.
Mamlakatimizning istiqboldagi taraqqiyoti va qudrati innovatsion kompetentlik, pedagog-
o`qituvchilarning kasbiy yondashuvi, mahorati bilan belgilanadi. Innovatsion kompetentlik – bu uzluksiz 
ravishda yangiliklar bilan ishlash bo`lib, uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. 
O`qituvchining innovatsion kompetentligini ta’lim jarayonida shakllantirish quyidagi ko`nikma va 
malakalarni rivojlantirish uchun imkon beradi: 
– mustaqil ravishda uzoq va yaqin, ichki va tashqi bilimlar tizimini va mahoratini yangi vaziyatga 
ko`chiradi;
- an’anaviy vaziyatlarda yangi muammolarni his etadi;
– obyekt an’anaviy funksiyasi o`rniga yangisini tasavvur qiladi;
– obyekt tuzilishini tasavvur qiladi; 
– masalalarni yechishda muqobil yechimlarni ham hisobga oladi; 
– yangi muammolarni hal etishda faoliyatning oldindan ma’lum bo`lgan usul va uslublarini qayta 
ishlaydi va h.k
1
. 
Bo`lajak o`qituvchilarda innovatsion kompetentlikning shakllanishi ikki yo`nalishda amalga 
oshirilishi lozim: 
Yangilikni idrok qilishga innovatsion tayyorlikni shakllantirish; 
Yangicha harakat qilishga o`rgatish
2
. 
O`qituvchining innovatsion kompetentligi, asosan, quyidagi jihatlarning namoyon bo`lishida 
ko`rinadi: 

Izlanuvchanlik; 

Qiziquvchanlik; 

Ijodiy yutuqlarga intilish; 

Ilg`orlikka intilish; 

Novatorlik; 

Ijodiy faoliyatning shaxsiy ahamiyati; 

O`z-o`zini mukammallashtirishga intilish; 

Ijodkorlik. 
Bilamizki, jahon ta’lim tizimida o`qitishning turli xil nazariyalari mavjud. Konstruktivizm ana 
shunday nazariyalardan biri bo`lib, “yaratish”, “barpo etish” ma’nolarini bildiradi. Bunda o`rganuvchi 
kerakli bilimni o`zi tushunishi orqali hosil qiladi va o`qituvchi faqat “nazorat qilish” vazifasini bajaradi.
Ushbu jarayon amaliyot, “jonli manba”lar bilan ishlash asosida amalga oshiriladi. Aynan mana 
shunday o`qitish talabalarda innovatsion kompetentlikni vujudga keltira oladi. Chunki amaliyot bilan 
bog`lanmagan har qanday nazariya natijasizdir. Shu nuqtayi nazardan, bo`lajak o`qituvchilarda 
1
Шкатова Т.Г. Содержание профессиональной компетентности педагога. // Ярославский педагогический вестник, 2010, №1. С. 100-103. 
2
Новиков A.M. Интеграция базового профессионального образования. // “Педагогика”, 1996, № 3. С. 3-8. 

---

104 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
innovatsion kompetentlikni shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirishda quyidagi tavsiyalarni 
berish maqsadga muvofiqdir:
– Mustaqil ta’lim darslarini ko`paytirish. Innovatsion kompetenlikning shakllanishida talabalar 
uchun ajratilgan mustaqil ta’lim muhim rol o`ynaydi. Bu jarayonda ular muammoli topshiriq va 
vazifalarni hal etishda aqliy salohiyatlarini to`la ishga soladilar, zarur bilimlarni izlab topadilar va amaliy 
faoliyatni tatbiq etishga odatlanib boradilar. Mustaqil ta’lim orqali bo`lajak o`qituvchi o`zi uchun qulay 
bo`lgan usul va uslublar, o`qitishning metod va vositalarini izlaydi, ularni takomillashtiradi, ularning 
yangi mexanizmlarini yaratishga harakat qiladi. O`quv dasturi va darsliklardan tashqari o`z ixtisosligiga 
aloqador bo`lgan bilimlarni izlab topish, tajriba-sinovlar o`tkazish yordamida ularni boyitish talabada 
tashabbuskorlik, ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantiradi, raqobatbardoshlikni yuzaga keltiradi. Raqobat 
qayerda bo`lsa, taraqqiyot ham o`sha yerda makon quradi. Demak, bo`lajak o`qituvchilarda 
innovatsion kompetentlikni shakllantirishni takomillashtirishda mustaqil ta’lim zarur vosita hisoblanadi. 
– Talabalarning ayrim o`quv mashg`ulotlarini mavzuga oid maskanlarda olib borishni yo`lga 
qo`yish yoki shu sohaga oid jonli manbalar bilan ishlash. Bunday o`qitishda talabada yaratuvchanlik, 
ijodiy yondashuv, mustaqil fikrlash ko`nikmalari shakllanadi. Masalan, texnika sohasi mutaxassislarini 
tayyorlashda ularga samolyotning tuzilishi haqida ma’lumot berishdan ko`ra, samolyot maketini olib 
kelib, uni buzish va qayta yaratish topshirig`ini berish samaralidir. Yoki adabiyot darslarida shoir va 
yozuvchilarning hayot va ijodi o`rganiladigan mashg`ulotlarni ularning uy-muzeylarida olib borish 
bo`lajak o`qituvchilarda tasavvurning, bilimlarning kengayishiga xizmat qiladi.
– Amaliyot jarayonini o`quv jarayoni bilan bog`lash, shu maqsadda talabalarning 1-bosqichdanoq 
MTM, maktab va akademik litseylarda nofaol amaliyot o`tashini tashkil etish. Ushbu tizimning yo`lga 
qo`yilishi bo`lajak o`qituvchilarda muomala madaniyatini, pedagogik mahoratni shakllantirib, o`qish 
jarayoni va o`qitish jarayoni o`rtasidagi devorning yo`qolishiga sabab bo`ladi. Ya’ni talabaning o`qish 
jarayonidan birdaniga o`qitish faoliyatiga o`tishi jarayonidagi qiyinchiliklar bartaraf etiladi. Shuningdek, 
talaba ushbu faoliyat davomida o`qitishda mavjud kamchiliklarni to`laqonli anglaydi va novatorlik 
orqali qulay o`qitish texnologiyalarini yaratishga harakat qiladi.
– Xorijiy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikni kuchaytirish, talabalarda yangicha dunyoqarashni 
shakllantirish uchun ularning xalqaro konferensiyalardagi ishtirokini ta’minlash. Bugungi kunda yoshlar 
ongi, tafakkuri tez rivojlanmoqda. Ularning o`quv darslaridan qoniqish hosil qilishi o`qituvchidan katta 
bilim va mashaqqatli mehnatni talab etadi. Axborotlar oqimi, yangiliklar shiddat bilan tezda butun 
dunyoga tarqaladi. Shunday ekan, o`qituvchi hamisha zamon bilan hamnafas bo`lishi, dunyoqarashini 
boyitib borishi lozim. Shu jihatdan, bo`lajak o`qituvchilarni xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi, o`quv 
jarayonlari bilan tanishtirib borish, xalqaro konferensiyalarda ishtirok etishi uchun shart-sharoit 
yaratish OTMlarning muhim vazifasidir. Bu jarayonda bo`lajak o`qituvchilarda: 

Ko`p sonli yechimlarni amalda qo`llash; 

Mulohazalarning mustaqilligi; 

Tasavvur etish, ijodiy xayol; 

Pedagogik faoliyatda bir xillikdan voz kecha olish; 

Fikrlar harakatsizligini yenga olish; 

Tavakkalchilik; 

Tanqidiy fikrlash, o`z ishlarini tahlil qila olish qobiliyati; 

Mulohazakorlik qobiliyati rivojlanadi. 
Xulosa qilib aytganda, innovatsion kompetentlik barcha o`qituvchilar uchun zaruriy vositadir. 
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’lim esa, o`quvchilar egallagan bilim, ko`nikma va 
malakalarni o`z shaxsiy kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qo`llay olish kompetensiyalarini 
shakllantirishga yo`naltirilgan, innovatsion kompetentlikni rivojlantirish uchun, birinchi navbatda, 
bo`lajak o`qituvchilarga kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan holda ta’lim berish lozimdir. 
 

---

105 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)