Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 

BEZLAR 

Epiteliy to`qimasining yana bir asosiy vazifasi sekreg ishlab chiqarishdir. Sekret ishlaydigan 

hujayralar  yig`ilib,  bezlarni  (glandulae)  hosil  qiladi.  Bezlarning  ko`pchiligi  epiteliy  hosilasidir. 

Faqatgina epifiz, gipofizning orqa bo`lagi va buyrak usti bezining mag`iz qismigina nerv to`qimasidan 

rivojlanadi. 

Agar bezlar o`z mahsulotini tashqi muhitga chiqarsa, bunday bezlar ekzokrin bezlar deyiladi. 

Bunga misol qilib teri bezlari yoki hazm sistemasining o`z mahsulotini me’da-ichakka chiqaruvchi 

bezlarni keltirish mumkin. Ikkinchi guruh bezlar o`z mahsulotini organizm ichki muhitiga (qon yoki 

limfaga) chiqaradi. Shuning uchun bu bezlarni endokrin bezlar deyiladi. En-dokrin bezlarga gipofiz, 

qalqonsimon bez, qalqonsimon bez. oldi bezi, me’da osti bezining endokrin qismi, buyrak usti bezi, 

epifiz, jinsiy bezlar kiradi. 

Bezlar  ko`p  hujayrali  va  bir  hujayrali  bo`lishi  mumkin.  Bezlarning  asosiy  ko`pchiligi  ko`p 

hujayrali  bezlardir.  Bir  hujayrali  ekzokrin  bezlarga  qadahsimon  hujayra-lar  kiradi.  Bir  hujayrali 

endokrin bezlar esa turli a’zolarda joylashgan. Me’da-ichak sistemasidagi endokrin hujayralar juda 

ko`p  uchraydi.  Bir  hujayrali  bezlar  turli  shaklda  bo`lishi  mumkin.  Ular  epitelial  tasma  ichida 

joylashsa,  endoepitelial  bezlar  deb  yuritiladi.  Agar  ular  epiteliydan  tashqarida,  ya’ni.  biriktiruvchi 

to`qimada joylashsa, ularni ekzoepitelial bezlar deyiladi. 

Ko`p  hujayrali  bezlar,  bezlarning  asosiy  qismini  tashkil)  qilib,  ular  biriktiruvchi  to`qimada 

joylashadi. Ko`p hujayrali ekzokrin bezlarda ikki qism: 1) sekretor yoki oxirgi bo`lim va. 2) chiqaruv 

naylari farq qilinadi. 

Sekretor bo`limda shu bez uchun xarakterli bo`lgan sekretor mahsulot ishlanadi. Oxirgi bo`lim 

hujayralari  ko`pincha bazal  membranada bir qavat  bo`lib joylashadi.  Faqatgina  yog` bezlari  oxirgi 

bo`limlarida  bir  necha  qavat  bo`lib  joylashgan  hujayralarni  ko`rish  mumkin.  Ba’zi  bir  bezlarning 

oxirgi  bo`limida.  sekretor  hujayralardan  tashqari  qisqarish  funktsiyasini  baja-ruvchi  mioepitelial 

hujayralar ham joylashadi. 

Oxirgi  bo`limda  ishlangan  mahsulotlar  chiqaruv  yo`llari  orqali  tashqi  muhitga  chiqariladi. 

Chiqaruv  yo`llari  hujayralarn  sekret  mahsulotni  suv  va  turli  mineral  tuzlar,  oqsil  moddalar  bilan 

boyitishi yoki chiqaruv yo`li orqali o`tayotgan mahsulot suvini va ba’zi moddalarni so`rishi mumkin. 

Ko`p  hujayrali  bezlarning  chiqaruv  yo`llari  tarmoqlangan  yoki  tarmoqlanmagan  bo`ladi. 

Tarmoqlanmagan chiqaruv yo`llarini tutuvchi bezlar  oddiy bezlar, tarmoqlangan chiqaruv yo`llarini 

tutuvchi  bezlar  murakkab  bezlar  deb  yuritiladi. 

Oxirgi  bo`limlar  ham  tarmoqlangan  yoki 

---

 

79 

tarmoqlanmagan bo`lishi mumkin. Agar chiqaruv nayi hamda oxirgi bo`lim tarmoqlanmay, har qaysi 

chiqaruv  nayi  birgina  oxirgi  bo`lim  bilan  tugasa,  bunday  bezlarni  oddiy  tarmoqlanmagan  bezlar 

deyiladi. Agarda bir chiqaruv yo`liga bir necha oxirgi bo`lim o`z sekretini quysa, bunday bezlar oddiy 

tarmoqlangan bezlar deyiladi. Agar chiqaruv yo`llar tarmoqlangan va har bir chiqaruv yo`li bir necha 

oxirgi bo`lim bilan tugasa, bunday bezlarni murakkab tarmoqlangan bezlar deb ataladi. Oxirgi bo`lim 

shakliga qarab naysimon, alveolyar, naysimon-alveolyar bezlar farq qilinadi (56-rasm). 

Sekretni hujayradan tashqariga chiqarish turiga qarab bezlar m e r o k r i n, a p o k r i n  va g o 

l  o  k  r  i  n    bezlarga  bo`linadi.  Merokrin    bezlarda  hujayra  ichida  hosil  bo`lgan  mahsulot  sekretor 

hujayra  tanasining  (qobig`i  bilan)  butunligi  saqlanib  qolgan  diffuz  holda  hujayradan  chiqariladi. 

Merokrin  bezlarga  ter  va  so`lak  bezlari  misol  bo`la  oladi.  Apokrin  bezlar  sekretor  hujayralarining 

apikal qismi sekret chiqarish davrida buzilishi bilan xarakterlanadi va hujayra-larning apikal qismi 

bez mahsuloti bilan qo`shilib ketadi.  

 

 

56- rasm. Ekzokrin bezlarning tuzilishi va sekret ishlash turlari (sxema). 

A-epiteliy,  B-biriktiruvchi  1o`qima,  1-  oddiy  tarmoqlanmagan  naysimon  bez;  2-oddiy 

 

tarmoqlanmagan 

alveolyar 

bez; 

3-oddiy 

tarmoqlangan 

naysimon 

bez; 

4-oddiy 

 

tarmoqlangan  alveolyar  bez;  5-murakkab  alveolyar-naysimon  bez;  6-merokrin  bez  oxiri; 

 

7-apokrin bez oxiri; 8-golokrin bez oxiri; a-o’suvchi qavat hujayralari; b-sekret   yig`ayotgan 

hujayra; a-parchalanayotgan hujayra. 

 

Apokrin bezlarga sut va apokrin yo`l bilan sekretsiya qiluvchi ba’zi ter bezlar kiradi. Golokrin 

bezlarda sekret ishlash vaqtida sekretor hujayralar butunlay parchalanadi. Nobud bo`lgan hujayralar 

bez mahsulotini tashkil qiladi. Odamda bu bezlarga faqatgina yog` bezlari misol bo`la oladi. Nobud 

bo`lgan hujayralar o`rnini bezning periferik qismida  joylashgan kam differensiallashgan hujayralar 

to`ldirib turadi (56-rasm ga q.) 

Ekzokrin  bezlarda  ishlanayotgan  sekret  shilliq,  oqsil,  aralash  shilliq-oqsil  yoki  moy  tabiatli 

bo`lishi  mumkin.  Oqsil  ishlovchi  bezlarda 

donador  endoplazmatik  to`r  kuchli  rivojlangan 

---

 

80 

bo`ladi va u hujayrani bazal va markaziy o`rta 

qismlarini  to`ldirib  turishi  mumkin.  Sekret 

ishlovchi  hujayralar  orasida  hujayra  oraliq 

kanalchalarini  ko`rish  mumkin.  Bunga  misol 

qilib, 

so`lak 

bezi 

oxirgi 

bo`limidagi 

hujayralararo  kanalchalarni  keltirish  mumkin. 

Ba’zan  sekretor  hujayralarda  hujayra  ichi 

kanalchalari  ham  farq  qilinadi.  Bunday 

kanalchalar me’da fundal bezlarida joylashgan 

pariyetal hujayralarda bo`ladi. 

Bez  hujayralarida  hosil  bo`lgan  sekret 

vaqti-vaqti 

bilan 

tashqariga 

chiqariladi, 

shuning  uchun  bez  hujayralari  sekretsiya 

jarayonining  ma’lum  davrlarida  o`ziga  xos 

tuzilishga  ega  bo`la-di.  Bez  hujayralarining 

sekret  ishlash  jarayoni  bilan  bog`liq  bo`lgan 

o`zgarishiga  sekretor  sikl  deb  yuritiladi.  Uni 

quyidagi  5  fazaga  bo`lish  mumkin:  1) 

hujayrada  sekret  ishlash  uchun  kerak  bo`lgan 

moddalarning  to`planishi;  2)  hujayra  ichidagi 

strukturalar 

ishtirokida 

sekretning 

sintezlanishi; 3) sekretor moddaning  yetilishi; 

4) yetilgan sekretor moddaning to`planishi; 5) 

sekretor moddaning ajralib chiqishi. 

Birinchi  fazada  qon  va  limfadan 

hujayraning  bazal  plazmatik  qobig`i  orqali 

sekret  ishlash  uchun  kerakli  bo`lgan  turli 

noorganik 

tuzlar, 

suv, 

aminokislotalar, 

monosaxaridlar,  yog`  kislotalari  va  boshqa 

moddalar uning sitoplazmasiga kiradi. So`ngra 

ulardan  bez  hujayralarining  endoplazmatik 

to`rida  organik  birikmalar  hosil  bo`lib,  ular 

Golji 

kompleks 

sohasida 

yetiladi 

va 

shakllanadi. 

Golji 

kompleksining 

sekret 

donachalar  saqlovchi  qismlari  ajralib,  apikal 

qismi  sohasida  to`planadi  va  bez  oxirgi 

bo`limlari  bo`shlig`iga  ajraladi  (57-rasm).  Turli  bez  hujayralarida  sekretor  sikl  ayrim  fazalarining 

davom etish davri har xil bo`ladi.