HUJAYRA YADROSI
Yadro (yunon. Karion lat. nucleus) termini 1833 yilda Broun tarafidan kiritilgan bo`lib, u
o`simlik hujayralaridagi sharsimon doimiy tuzilmalarni shu nom bilan atagan.
Yadro hamma eukariot (yuqori o`simlik va hayvon) hujayralarida bo`ladi. Yadro faqat
eritrotsitlarda (qizil qon hujayralarida) bo`lmaydi. Eritrotsitlar yuqori ixtisoslangan hujayra bo`lib,
differentsirovka vaqtida o`z yadrosini yo`qotadi. Yadroning shakli hujayra shaklini qaytaradi, lekin
noto`g`ri formada ham bo`lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon va ko`p qirrali hujayralarda yadro
yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon, duksimon hujayralarda yadro uzun ellipsoid, yassi
hujayralarda esa duksimon bo`ladi. Noto`g`ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykotsitlarning yadrosi
misol bo`ladi (taqasimon va parraksimon). Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayra) yoki
ikkita (ikki yadroli hujayra) bo`ladi. Ko`p yadroli hujayralar va simplastlar ham mavjuddir.
Yadroning kattaligi turlicha bo`lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm gacha (tuxum hujayra)
boradi. Yadro o`lchami sitoplazma o`lchamiga ko`pincha to`g`ri proportsional bo`ladi. Yadro va
sitoplazmaning hajm nisbati yadro-sitoplazma nisbati deb ataladi.
Yadroning hujayrada joylashishi har xil bo`lib, hujayraning faoliyati va shakliga bog`liq
bo`ladi.
Bez hujayralarida yadro hujayraning bazal qismida joylashib, apikal qismi sekret bilan banddir.
Differentsiallashmagan
hujayrada
yadro
geometrik markazda joylashadi. Yadro quyi-dagi
39
asosiy struktur komponentlardan iborat (22, 23-rasmlar).
1. Yadro qobig`i. 2. Xromatin strukturalari
(xromatin, xromosoma). 3. Bir yoki bir necha yadrocha. 4.
Karioplazma (yadro shirasi).
Yadroning asosiy komponent xromosomalar DNK
dan iborat bo`lib, o`zida genetik informatsiyani saqlaydi.
DNK dan tashqari hujayra yadrosida 3 xil: informatsion,
ribosomal va transport RNK bor. Hujayra yadrosi tarkibida
yana giston tipidagi oqsillar bo`lib, DNK bilan tuzlar
tipidagi birikmalar hosil qiladi. Shuning bilan birga
nogiston tipidagi oqsillar ham mav-jud. Yadroda bir
qancha fermentlar - ATF-aza, glikolitik fermentlar bor,
lekin oksidlanish fermentlari uchramaydi. Gistoximiyaviy
va bioximiyaviy usullar orqali yadro oqsillar bilan
lipoproteid va liponukleoproteidlar holida birikkan lipidlar
topilgan. Ular yadro quruq og`irligining 10-20% ni tashkil
qiladi.
Yadroda kaltsiy, magniy, natriy, fosfor, temir, rux,
mis, kobalt va boshqa elementlar ham topilgan.
Y a d r o q o b i g` i (kariolemma). Yadro
qobig`ining mavjudligi oddiy (yorug`lik) mikroskop ostida
ko`rilgan edi. Elektron mikroskop yadro qobig`i murakkab
tuzilishga egaligini ko`rsatdi. U ikki membranadan tashkil
topgan bo`lib, har birining qalinligi 10 nm va aniq 3
qavatdan tuzilgan. Ichki va tashqi yadro qobig`i orasida 10-
30 ba’zan 100 nm ga teng perinuklear bo`shliq bo`ladi (22,
23-rasmlarga q.) Yadroning tashqi qobig`i endoplazmatik
to`r membranasiga o`tadi. Yadro qobig`ining har bir
membranasi boshqa hujayra membranalari singari oqsil va
lipiddan tashkil topgan. Yadro qobig`ining o`ziga xos
xususiyati ko`p miqdorda yadro teshiklarining bo`lishidir.
Teshiklarning diametri o`rtacha 80-90 nm. Teshiklar atrofida yadro qobig`i membranalari
o`zaro birlashadi. Teshiklar murakkab tuzilishga ega bo`lgan globulyar va fibrillyar tuzilmalar bilan
to`lgan.
Yadro teshiklari bilan bu tuzilmalarni qo`shib y a d r o t e s h i k l a r i k o m p l e k s i deb
yuritiladi. Bu kompleks oktogonal tuzilishga ega bo`ladi. Yadro teshigi devorini hosil qiluvchi yadro
qobig`ida uch qator donachalar joylashadi. Har bir qatori 8 tadan donacha tutadi (24-rasm). Birinchi
qator donachalar yadro shirasi tarafida, ikkinchisi sitoplazma tarafida, uchinchi qator donachalar esa
teshikning markazida yotadi. Donachalar kattaligi 25 nm ga teng. Bu donachalardan fibrillyar
tortmalar chiqib teshik markazida joylashgan markaziy granulaga kelib birlashadi. Bir yadroda
taxminan 12 000 teshik bor yoki 1 mm
2
ga 45 ta teshik to`g`ri keladi. Teshiklar soni hujayraning
funktsional aktivligiga bog`liq.
Sitoplazma bilan yadro aloqasi oddiy emas. Hatto mayda ionlar K
+
, Na
+
, Ca
++
yadro qobig`idan
erkin o`tolmaydi. Na
+
, K
+
ionlarining miqdori bo`yicha yadro hujayra oraliq moddasiga yaqin. Yadro
qobig`ining endoplazmatik to`r membranalariga qadar davom etishi, yadro bilan sitoplazmaning
o`zaro ionlar bilan almashinishiga imkon yaratadi. Endoplazmatik to`rning ba’zi bir bo`limlari
plazmatik membrana bilan aloqa qiladi, degan dalillar ham bor. Shuning uchun bo`lsa kerak, ba’zi bir
bo`yoq
moddalari
yadroga
hujayrani
bo`yamasdan o`ta oladi.
22- rasm. Yadroning elektron
mikroskopik tuzilishi (sxema).
1-yadro
qobig`i;
2-yadro
teshiklari. 3-karioplazma; 4-xromatin;
5-yadrocha; 6-
interxromatin
donachalar;
7
-
perixromatin
donachalar; 8 – spiral tanacha
(Monneron, Bernhard, 1969).
40
Yadro
qobig`ining
o`tkazuvchanligi
tufayli
nasl
informatsiyasining
yadrodan
sitoplazmaga yuqori polimer RNK orqali
o`tishi to`g`risidagi zamonaviy bilimlar
alohida ahamiyatga ega. Bir tomonidan,
ionlarning mayda molekulalari uchun bu
teshiklar o`tib bo`lmas chegara bo`lsa,
ikkinchi
tarafdan,
katta
molekula
informatsion
RNK
yadrodan
sitoplazmaga o`ta oladi.
Sitoplazmadan
yadroga
sitoplazmada sintezlanuvchi va yadroni
energiya bilan ta’minlashda kerak bo`lgan
mononukleotid
trifosfatning
katta
molekulalari o`tadi.
Aminokislotalar,
purin
va
pirimidin asoslar, ATF yadroga aktiv
transport yo`li bilan o`tadi. Ba’zan
yadrodan
sitoplazmaga
yadro
moddasining ajralib o`tishi mumkin degan
fikr bor. Uz navbatida yadro qobig`ida
botiqlar paydo bo`lib, xuddi fagotsitoz
kabi sitoplazma moddasini qamrab oladi.
Yadro qobig`i endoplazmatik to`r
hosil bo`lishida ishtirok etadi, degan fikr
ham bor. Profazada yadro qobig`i
fragmentatsiyaga
uchrab,
donador
endoplazmatik to`r bilan birlashadi.
Telofazada
esa
qobiqlar
qaytadan
endoplazmatik to`r elementlaridan hosil
bo`ladi.
Xromatin yoki xromatin to`ri
interfazadagi yadroning ipsimon cho`zilgan xromosomalaridan iborat (22, 23-rasmlarga q.).
Interfazada xromatin bo`yoqni yaxshi qabul qilmaydi, oddiy (yorug`lik), mikroskop ostida nozik
ipcha shaklida ko`rinadi. Xromatinning asosiy sitoximik belgisi unda DNK ning bo`lishidir.
Interfazadagi yadro DNK si asosan DNK uchun xos bo`lgan Fyolgen reaktivi bilan bo`yalganda
yaxshi bilinadi.
Fyolgen reaksiyasining intensivligi DNK miqdoriga to`g`ri proportsional. Optik zichlikning
o`zgarishini o`rganish orqali strukturadagi yutuvchi moddaning miqdorini aniqlash mumkin. Shunday
qilib, hujayradagi ko`pgina ximiyaviy komponentlarni miqdoriy analiz qilish mumkin bo`lganday
sitospektrofotometriya usuli orqali har bir hujayradagi DNK miqdorini aniqlash mumkin.
Yadroning interfaza davrida ishqoriy bo`yoqlar bilan yaxshi bo`yaluvchi qismlari
(spiralizatsiya natijasida), Geytts tomonidan 1928 yilda geteroxromatin bo`limlar deb nomlangan. Bu
bo`limlar xromosomalarning boshqa qismlari, euxromatindan keskin farqlanib turadi (23-rasmga q.).
Euxromatin qismlari interfazadagi yadro xromosomalarining despirilizatsiyasiga uchrab nozik to`r
hosil qilgan bo`limlaridir.
23- rasm. Yadro. Me’da osti bezi atsinar
hujayrasi. Elektron mikrofotogramma.
X 16.000. 1-yadro; 2-yadrocha; 3-
karioplazma; 4-euxromatin; 5-geteroxromatin,
6- donador endoplazmatik to`r.
41
Xromosomalarning
geteroxromatin bo`limlari yana
Do'stlaringiz bilan baham: |