Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

JINSIY A’ZOLAR (ORGANA GENITALIA) 

Jinsiy (tanosil) organlar sistemasining fiziologik ahamiyati ikkita asosiy funktciya bilan bog’liq. U bir 

tomondan, jinsiy hujayralar - gametotcitlar (tuxum hujayrasi va sper-matozoidlar)ning hosil bo’lishiii 

ta’minlasa,  ikkinchi  tomon-dan,  jinsiy  gormonlar  ishlab  chiqarib  muhim  endokrin  funk-tcnyapi 

o’taydi.  Bu  ikki  faoliyat  o’zaro  uzviy  bog’langan,  chunkn  jiisiy  gormonlar  organizmda  gametalar 

kupaynish uchun zarur- 

sharoitni yaratib beradi. Jinsiy sistema, har ikkala jinsda, jinsiy hujayralar rivojlanadigan a’zolar va 

jinsiy yo’llar-dan iborat. 

Taraqqiyoti.  Jinsiy  sistema  har  ikkala  jinsda  ham  ajra-tish  sistemasi  va  buyrak  usti  bezlarining 

taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi. Homiladagi gonadalarning yaratilishi birlamchi 

buyrak - Vol’f tanachasining yuzasidagi tcelomik epiteliyning yo’g’onlashuvi bilan boshlanadi. Bir 

vaqt-ning o’zida shunday tcelomik epiteliyning yo’g’onlashuvi, buyrak usti bezi po’stloq qismining 

paydo  bo’lishiga  asos  hisoblangan  birlamchi  buyraklar  orasida  joylashgan  interrenal  tanani  ho-sil 

qiladi. Jinsiy bolish epiteliysida yirik gonoblast hu-jayralari paydo bo’ladi. 

Bo’lajak jinsiy bezlar kurtagi - gonadaning o’zi esa quyi-dagi tarkibiy qismlardan iborat. 1) ovogoniy 

va spermatogoniy-larni hosil qiluvchi maxsus hujayralar; 2) jinsiy bezlarning epiteliysini hosil etuvchi 

tcelom epiteliysining hosilasi va 3) bo’lajak biriktiruvchi to’qimaning kurtagi - mezenxima. Qanday 

jins shakllanishidan qat’i nazar, homilaning ko’p ming hujayrali davrida gonoblastlar hosil bo’ladi. 

Gonoblast-lardan pirovardida, jinsiy hujayralar - gonotcitlar shaklla-kadi. Gonotcitlar yirik, yumaloq 

hujayralar bo’lib, o’ziga xos katta yadro tutadi. Ular tcitoplazmasi sariqlik moddasi va glikogenga boy 

bo’ladi.  Dastlab,  gonotcitlar  pusht  qalqonchasi-ning  kranial  sohasida  paydo  bo’ladi,  keyinchalik 

gonotcitlarning ko’p qismi entodermada, ya’ni sariqlik xaltachasining allan-toisga yondashgan erida 

to’planadi. Bu davrda gonotcitlar tezda proliferatciyaga uchraydi. Bir tomondan sariqlik xaltachada 

gonotcitlar miqdori ko’paysa, ikkinchi tomondan ular degenera-tciyaga uchraydi. 

Gonotcitlar jinsiy bolishlar tomon harakat qiladi. Bu ho-lat homilaning 3-haftasi oxirida boshlanib, 4-

haftasida kucha-yib ketadi. Birlamchi jinsiy hujayralar - gonotcitlar migra-tciyasi qon tomirlar orqali 

takomillashayotgan qon elementlari-ning harakati ta’sirida yuzaga keladi. Gonotcitlar orqa nchakning 

mezenximasidan o’tib, charvi bo’ylab jinsiy bolishga tomon yo’nalayotgan vaqtida, tcelom egshteliy 

xujayralari  bo’-lajak  jinsiy  bolishning  o’rnida  differentciallashadi  hamda  ular  gonotcitlar  va 

mezenxima komponentlari bilan tutashadi. Embrion takomilining 4- haftasida birlamchi buyrakning 

me-dial tomonini qoplovchi tcelom epiteliyda jinsiy hujayralar aniqlanadi va ular kichik do’mboqcha 

hosil qiladi. SHu davrda jinsiy hujayralarning yadrosi och bo’yaladi va ular tcitoplaz-masida ishqoriy 

fosfataza  aniqlanadi.  Bu  hujayralarda  ste-roidlar  almashinishining  ayrim  belgilari  ko’rinadi.  Jinsiy 

'bolish to’qimasida maxsus oqsil modda ishlab chiqarilishi tax-mnn qilinadi. Gonotcitlarning jinsiy 

bolishlar tomon silji-shining asosiy omili ana shu modda tomon yo’nalgan xemotaksis-dir. 

Birlamchi  jinsiy  xujayralar  epiteliyga  botib 

kirish  ara-fasida  o’z  glikogenini  yo’qotadi  va 

---

 

378 

epiteliydan mezenximaga siljib borayotgan vaqtida qaytadan to’plab oladi. Bu erda hu-jayralar aktiv 

ko’payadi. Gonotcitlardagi glikogen miqdorining bunday o’zgarishi shu moddaning birlamchi jinsiy 

xujayralar> siljishida energiya manbai ekanligidan dalolat beradi. 

Jinsiy  bolishlardan  birlamchi  buyrak  stromasiga  folli-kulyar  hujayra  bilan  o’ralgan  gonotcitlardan 

iborat  jinsi»  iplar  -  tizimchalar  o’sib  kiradi.  SHuning  bilan  bir  vaqtda  birlamchi  buyrakdan 

kloakagacha davom etuvchi birlamchi buyrak nayidanshu nayga parallel yo’naluvchiparamezonefral 

nay (Myul-ler nayi) ajralib chiqadi. Paromezonefral nay ajralishi bi-lan jinsiy sistema taraqqiyotining 

indeferent, ya’ni ikkala jins uchun umumiy davr nihoyasiga etadi. SHundan keyin erkak va ayollar 

organizmida jinsiy sistema turlicha rivojlanadi. 

Erkak organizmining taraqqiyotida birlamchi  buyrakning  yuqori  qirrasi bo’ylab jinsiy  bolishlardan 

hosil  bo’lgan jin-siy  tizimchalar  - seksual tasmalar  o’sib kira  boshlaydi. Bu  - epitelial tizimchalar 

rivojlanishining  dastlabki  davrida-radial  yo’nalishda  yotgan  bo’lsa,  so’ngra  bo’yiga  zo’r  berib 

o’sishi< tufayli egila boshlaydi va shu vaqtdan boshlab egri-bugri urug’ tizimchalari nomini oladi. 

Boshlanishda bu tizimchalar morfo-logik jihatdan mutlaqo bir xil elementlardan tuzilgan bo’l-sa-da, 

keyinchalik  bu  tizimchalarda  differentciallanish  boshla-nib,  tayanch  va  birlamchi  jinsiy  hujayralar 

ko’rinadi. Embrio-nal taraqqiyotning to’rtinchi oyidan boshlab, kompakt bo’lgan urug’ tizimchalarida 

bo’shliq paydo bo’lib, ular egri-bugri yo’l-larga aylanadi '(tubulus seminifer contortus). Embrional ta-

raqqiyotning  so’nggi  oylarida  erkaklar  jinsiy  bezi  o’zining  tuzilishida  kam  o’zgaradi,  faqat  bola 

tug’ilib, balog’at yoshiga etganda (12-14) yosh spermatogoniydan murakkab o’zgarishlar* yo’li bilan 

erkaklarning jinsiy hujayralari paydo bo’lish jarayoni, ya’ni spermatogenez boshlanadi. 

Urug’  yo’llarining  shakllanishi  bilan  bir  vaqtning  o’zida  erkaklar  jinsiy  sistemasining  chiqaruv 

yo’llari  ham  shaklla-nadi.  Birlamchi  buyrak  kanalchalari  bilan  urug’  kanalchalari  orasidagi  aloqa 

epitelial tizimchalar yordamida o’rnatiladi. Bu tizimchalarni Mixalkovich tizimchalari yoki Gofman 

kanal-chalari  deyiladi.  Bu  kanalchalar  urug’  kanalchalari  va  birlamchi  buyrak  kanalchalarini 

tutashtirib to’g’ri kanalchalarni (tubulus seminifer rectus) va urug’don to’rini (rete testes) hosil 

qiladi. Egri-bugri urug’ kanalchalari bilan Mixalkovich tizim-chalari yordamida tutashgan birlamchi 

buyrak  oldingi  bo’limining  kanalchalari  olib  chiquvchi  ,  kanalchalar  (ductus  efferentis  testis)  ga 

aylanadi va urug’don boshchasini hosil qiladi. 

Birlamchi buyrak kanali yoki Vol’f kanali urug’don ortig’ining nayi (ductus epididymidis) va urug’ 

chiqaruvchi nay (ductus deferens) ra aylanadi. SHu nayning oxirgi qismi urug’ otuvchi kanal (ductus 

eja-culatorius) ni beradi. Birlamchi buyrakning orqa bo’limi inqirozga 

shez tutadi, ammo bir qism embrional qoldiqlar, odatda, urug’don to’ri sohasida, urug’don ortig’ining 

boshchasi qismida joylashadi. 

Urug’  pufakchalari  birlamchi  buyrak  nayi  yoki  Vol’f  nayi-ning  pastki  qismidan  o’simta  sifatida 

rivojlana boshlaydi. Balog’at yoshiga etish davrigacha ular sust rivojlanadi. 

Prostata  bezi  embrional  hayotning  uchinchi  oyida  siydik  chiqa-ruvchi  kanalning  boshlanish  qismi 

epiteliysining o’simtalari •syfatida paydo bo’la boshlaydi. Kanalning yo’g’onlashgan bu o’simtalari 

shoxlanadi va siydik chiqaruv kanali mushak parda-sining ichiga kirib, prostata bezi qismini hosil qila 

boshlaydi.  Tug’ilish  davriga  kelganda  sekretor  oxirlarining  ko’pchiligi  to’la  tizimchalardan  iborat 

bo’ladi, uning bo’shliqlari faqat postnatal hayotning birinchi yillaridan boshlab shakllana •boshlaydi. 

Kupfer  bezlari  xuddi  prostata  bezi  kabi  siydik  chiqaruv  kanalining  o’simtalaridan  paydo  bo’ladi. 

Siydik  chiqaruv  kana-lining  o’ziga  kelsak,  bu  siydik-jins  sinusidan  hosil  bo’ladi.  Erkak  jinsi  hosil 

bo’lishida bu sinus uzun tor kanalga ayla-nadi. 

Jinsiy  olat,  kloakaning  oldingi  qirg’og’ining  yoniga  joylash-gan  mezenximaning  o’sib  ketishi 

natijasida  hosil  bo’lgan  jin-siy  olat  boshchasining  kurtagi  (ayol  jinsi  bo’lsa-klitor)  sifa-tida  paydo 

bo’ladi. Keyinchalik jinsiy do’mboq pastki yuzasidan o’tgan chuqurlik yordamida o’ng va chap jinsiy 

burmalarga bo’lina-di, bular orasida jinsiy teshik paydo bo’ladi. Taraqqiyotning so’nggi davrlarida 

do’mboq jinsiy olatga aylanadi, jinsiy burmalarning pastki qismi birikib, g’ovak tanani hosil qiladi. 

Jinsiy  do’mboq  bilan  bir  vaqtda  uni  o’rovchi 

aylana burma-jinsiy bolish hosil bo’ladi. Jinsiy 

---

 

379 

bolishning yon qismlari bitib ketib, moyak xaltasining teri qismini hosil qiladi. Emb-rion hayotining 

9-oyida  chov  kanali  orqali  urug’  bezlari  qorin  bo’shlig’idan  moyak  xaltasiga  tushadi.  Agar  urug’ 

bezlari moyak xaltasiga tushmasa, kriptorxizm nomi bilan ma’lum bo’lgan anomaliya paydo bo’ladi. 

Erkaklar jinsiy sistemasining taraqqiyotida paramezonef-ral nay deyarli to’liq reduktciyaga uchraydi, 

shu  bilan  birga  urug’don  yuqori  qutbida  joylashgan  kichik  tana  paramezonefral  kanal  yuqori 

bo’limining  rudimenti  hisoblanadi.  Myuller  nayi-ning  pastki  birikkan  oxirlari  ham  saqlanadi  va 

erkaklar •bachadonchasini hosil qiladi. Balog’atga etganda bu bachadoncha prostata bezining orasida 

urug’ chiqaruvchi yo’lning chiqaruv ka-naliga quyilish o’rniga joylashgan bo’ladi. 

Tuxumdonning embriogenezida mezenximaning rivojlanishi birlamchi buyrak tanasining asosida ro’y 

beradi va natijada, indeferent davrida hosil bo’lgan jinsiy tizimchalarning erkin oxirlari va birlamchi 

buyrakning kanallari parchalanadi. SHunga bog’liq holda birlamchi buyrak nayi atrofiyaga uchraydi, 

paramezonefral nay esa rivojlanadi, differentciallashadi. 

Jinsiy bolishdan bo’lajak tuxumdonning po’stloq qismiga 

jinsiy tizimchalarning o’sib kirishi davom etadi. Ammo mezen-xima asta-sekin jinsiy tizimchalarning 

yuqori  qismlaridan  ham  o’sib  o’tib,  ularni  homila  epiteliysn  tizimchalariga  bo’ladi.  Ni-hoyat, 

mezenximaning  keyingi  o’sishidan  bu  tizimchalar  bir  qa-vatli  follikulyar  epiteliy  bilan  o’ralgan, 

o’rtasida  gonotcit  joylashgan  kichik  komplekslarga  -  premordial  follikullargz  bo’linadi.  Jinsiy 

bolishlardan jinsiy tizimchalarning o’sishi qiz bola hayotining birinchi yili oxiriga qadar davom etadi. 

Mezenxima  jinsiy  tizimchalar  boshlanishini  jinsiy  bolishdan  ajratadi.  Mezenximaning  bu  qavati 

tuxumdonning  biriktiruvchi  to’qimali  oqliq  pardasini  hosil  qiladi.  Bu  parda  ustida  jin-siy  bolish 

qoldiqlari faoliyatsiz, embrional jinsiy epiteliy holida saqlanib qoladi. 

Embrional hayotning oxiriga kelib, barcha jinsiy urug’ ti-zimchalari premordial follikullarga bo’linib 

turadi.  Hayotning  birinchi  yillaridan  boshlab  barcha  jinsiy  hujayralar  tuxum-donda  birlamchi  yoki 

premordial  follikul  tarkibida  birinchi  tartibli  ovotcit  davrida  bo’ladi.  Tuxum  hujayralar  organning 

po’stloq qismida joylashgan bo’lib, ularning soni 300000- 400 000 taga etadi. Vaqt o’tishi bilan tuxum 

hujayralarning soni kamayib boradi. Tug’ilgan vaqtida qiz bola tuxumdonida 50 000-80 000 ta tuxum 

xujayrasi bo’ladi. 10 yoshga etganda ular-ning soni 20 000 tagacha kamayadi va organizm balog’at 

yoshiga etganda tuxum hujayralarning soni 15 000 tadan oshmaydi. SHun-day bo’lishiga qaramasdan 

ko’p sonli hujayralardan faqatgina bir qismi (300-400) rivojlanishda davom etadi va urug’lanish-ga 

tayyor tuxum hujayralarni hosil qiladi, qolganlari inqi-rozga yuz tutib, so’rilib ketadi. 

Paramezonefral  nayning  yuqori  qismi  bachadon  naylariga  aylanadi  va  uning  voronkasimon 

kengaygan  oxiri  esa  tuxumdon-ni  qoplaydi.  Paramezonefral  naylarning  pastki  qismlari  o’zaro 

qo’shilib, bachadon va qinning taraqqiyotiga asos soladi. Rivojlanayotgan tuxumdonda mezenxima 

bilan to’lgan birlamchi buyrak qoldiqlari uning miya qismiga aylanadi. 

Myuller nayining qo’shilmagan joyi o’zining yuqori qismidan bachadon epiteliysini, quyi qismida esa 

qin  epitsliysini  hosil  qiladi.  Agar  shu  Myuller  naylarining  qo’shilishi  to’la  bo’lmasa,  unda  ayrim 

hayvonlarda odatdagiday hisoblangan, lekin odam uchun anomaliya  - ikki shohli bachadon vujudga 

keladi.  Ayrim  vaqtda  esa  Myuller  naylarining  umuman  qo’shilmasligi  natija-sida  bir  jinsda  2  ta 

bachadon va 2 ta qin hosil bo’lishi mumkin