Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

gastrotsel 
deb yuritiluvchi 
tirqish hosil bo`ladi, uning tubi sariqlik hisoblanadi. Qushlar tuxumini bosib yotmaguncha pusht 
gardishida o`zgarishlar bo`lmaydi. Pusht gardishining markazida bo`linayotgan mayda hujayralar 
pusht qalqonchasi 
deb ataluvchi to`plam hosil qiladi. Uning atrofidagi blastomerlar sariqlik 
ustidan birmuncha ko`tarilib oqish maydonni (area pellucida) hosil qiladi. Uning orqasida esa 
qoramtir maydonni (area opaca) hosil qiluvchi sariqlikka zich yopishib yotgan blastomerlar 
yotadi. Unda qon tomirlar rivojlanadi. Pusht qalqonchasining orqa chekkasida bo`linayotgan 
mayda hujayrali materialning konsentratsiyalanishi natijasida birlamchi tasma hosil bo`ladi. 

---

68 
Uning oldingi uchi qalinlashib birlamchi (Genzen) tugunni hosil qiladi. Mana shu tugundan old 
tomonga xordal o`simta o`sib chiqadi. Birlamchi tasma sohasida mayda hujayrali material zo’r 
berib bo`linishda davom etadi va ekto-hamda entodermaning orasiga o`sib kiruvchi 
mezodermani beradi. Shunday qilib, qushlarda invaginatsiya bo`lmasligi sababli blastopora hosil 
bo`lmaydi. Uning analogi birlamchi tasma hisoblanadi, chunki u yerda birlamchi kurtak va o`q 
organlarining kompleksi hosil bo`ladi. 
Sut emizuvchilarda gastrulyatsiya - d e l a m i n a t s i y a va i m m i g r a t s i y a turida 
boradi. Trofoblast tagida joylashgan embrional tuguncha birmuncha yoziladi va 2 varaqqa 
ajraladi. Ektoderma ustida joylashgan trofoblast hujayralari erib ketadi, buning natijasida 
ektodermaning chetlari trofoblast bilan qo`shilib ketadi. Embrional tugunchaning markazida 
birlamchi tasmali pusht qalqonchasi (Genzen tuguni) va xordali o`simta hosil bo`ladi. Birlamchi 
tasma sohasida mayda hujayra materiali ichkariga o`sib kirib ekto-va entoderma orasida 
taqsimlanadi va mezodermani hosil qiladi. Shuning bilan bir vaqtda embrional tugundan hujayra 
elementlari migratsiyaga uchrab, ekto- va entodermaning orasiga o`sib kiradi. U ham 
trofoblastning ichki yuzasini o`rab o`sa boshlaydi va pushtdan tashqari mezodermani beradi. 
Homila varaqlari va o`q organlarining kurtaklari hosil bo`lishi bilan gastrulyatsiya davri 
tugaydi va embrional taraqqiyotning to`rtinchi davri - gistogenez va organogenez boshlanadi. 
To`qima va organlarning taraqqiyoti hamma umurtqali hayvonlarda bir xilda o`tadi. 
Ektodermadan nerv plastinkasi ajraladi, u avval bukilib nerv tarnovchasini, keyinchalik tutashib, 
nerv nayini hosil qiladi, ustini esa ektoderma qoplab oladi (41-rasm). 
Xordal plastinka nerv naychasining tagida xordani hosil qiladi. Mezoderma segmentlarga 
(dermatom, sklerotom, miotom), segment oyoqchalari 
(nefrotom) splanxnotomlarga 
differentsiyalanadi. 
Splanxnotomlar entodermaga tutashuvchi vistseral va ektodermaga tutashuvchi pariyetal 
varaqlarga ajraladi. Ularning orasida ikkilamchi bo`shliq - selom hosil bo`ladi. Entoderma tuta-
shib bitib ketadi va doimiy ichak shakllanadi. Embrional taraqqiyot davomida turli to`qima va 
organlarning hosil bo`lishi shu a’zolar ta’rifida keltiriladi. 
Homila varaqlari hosil bo`lishining ilk davrlaridayoq mezenxima yoki embrional 
biriktiruvchi to`qima shakllanadi. Mezenxima asosan mezodermadan ko`chib chiqqan o`simtali 
hujayralar bo`lib, ular guruh-guruh bo`lib homila varaqlari orasida joylashadi. Qisman 
mezenxima boshqa varaqlardan ko`chgan hujayralardan, xususan, ektodermadan rivojlanadi. 
Mezenximadan qon va limfa, qon yaratuvchi a’zolar, biriktiruvchi to`qima, qon tomirlar va silliq 
mushak to`qimasi rivojlanadi. 
41-rasm. Tovuq embrionida o`q organlarming hosil bo`lishi. 
1-nerv naychasi; 2-ganglioz plastinka; 3-xorda; 4- mezoderma; 5 - somitlar; 6-mushak 
hujayra; 7-mezoderma; 8-nefrotomlar; 9-splanxnotom; vistseral varag`i; 13-splanxnotom 
pariyetal varag`i; 11-ichak entodermasi; 12 - qon hujayralari; 13-ektoderma. (Z. D. Zemtsovdan) 

---

69