Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

TO’QIMA TO’G’RISIDA TA’LIMOT UMUMIY GISTOLOGIYA 
 
Evolyutsion taraqqiyot davomida tirik organizmlarning turli shakllari vujudga kelib, ular 
hozir ham mavjuddir (sodda o`simlik va hayvonlardan tortib odamgacha). Hayvon organizmi-
ning takomili, ularning evolyutsiyasi yangi vazifalar va shu vazifalarni bajarish uchun hosil 
bo`lgan tuzilmalar rivojiga bog`liq. 
To`qimalar evolyutsiyasini o`rganuvchi fanga 
evolyutsion gistologiya 
deyiladi. 
Evolyutsion gistologiyaga Rossiyada I. I. Mechnikov asos solgan. Uning g`oyalarini A. A. Z a –
v a p z i n va N. G. X l o p i n ilgari surdi, rivojlantirdi. Masalan, A. A. Zavarzin to`qimalar 
klassifikatsiyasiga hayot jarayonining asosiy tomonlarini ochib beruvchi funktsional prinsiplarni 
asos qilib oldi. U to`qimalarni himoya funksiyasini o`tovchi chegara to`qimaga; modda 
almashinuv va tayanch-mexanik vazifani bajaruvchi i ch k i m u h i t to`qimasiga, qisqarishni 
ta’minlovchi mushak to`qimasiga va impuls o`tkazuvchi nerv to`qimasiga bo`ldi. 
Odatda, to`qimalarning takomili ularning organizmda bajaradigan vazifasi bilan 
belgilanadi. Turli hayvonlarda to`qimalar ba’zi belgilari bilan ajralib tursada, juda ham ko`p 
mavjudotlarda muayyan to`qima turlarini ajratish mumkin. Binobarin, to`qima evolyutsiyasi 
butun organizm evolyutsiyasining xususiy ko`rinishidir. 
To`qima 
tarixiy (filogenetik) taraqqiyot jarayonida vujudga kelib umumiy tuzilishga ega 
bo`lgan, ma’lum funktsiyani bajarishga ixtisoslashgan hujayralar va hujayra bo`lmagan 
tuzilmalar majmuasidan iborat. 
Tarixiy taraqqiyot natijasida 4 xil to`qima vujudga kelgan. 
/. 
Epiteliy to`qimasi. 2. Ichki muhit to`qimasi (tayanch-trofik va himoya to`qima, 
biriktiruvchi to`qima). 3. Mushak (muskul, to`qimasi. 4. Nerv (asab) to`qimasi.
Bulardan epiteliy va biriktiruvchi to`qima eng qadimiy hisoblanadi. Rivojlanishining 
so`nggi bosqichlarida hayvonlar tuzilishining murakkablashishi bilan birga mushak va nerv 
to`qimalari takomillashadi. Mushak to`qimasi harakat funksiyasini bajarishda ishtirok etsa, nerv 
to`qimasi hamma to`qimalarni o`zaro bog`lab turadi. To`qimalarning hosil bo`lish jarayoni 
gistogenez deb yuritiladi. 
Bu jarayon davomida har bir kurtakning hujayralari va hujayra shakliga ega bo`lmagan 
strukturalari turli tomonga differensiallashadi (takomillashadi), hamda bir to`qimaga xos bo`lgan 
maxsus 
tuzilmalarni 
va 
xususiyatlarni 
o`zida 
mujassamlashtiradi. 
To`qimalar 
differentsiallashishida 4 davr tafovut etiladi. 1) ootipik; 2) blastomer; 3) kurtak; 4) to`qima 
differensiallanish davrlari. 
Ootipik differensiallanish davrida bo`lg`usi kurtaklar prezumtiv (lat. presumptio - 
ehtimol) - ehtimoliy qismlar holida tuxum hujayra sitoplazmasida yoki zigotada o`z ifodasini 
topadi. Masalan, amfibiylarda bo`lg`usi xordomezoderma tuxum hujayra sitoplazmasining 
kulrang o`roqchasi qismida joylashadi. 
Blastomer differensiallanishda bo`lg`usi to`qima kurtaklari maydalanayotgan blastula 
hujayralarining shu to`qima rivojlanishini belgilaydigan blastomerlari differensiallanishi sifatida 
ko`rinadi. Ko`pchilik hayvonlarda maydalanishning ilk davridayoq bir-biridan farq qiladigan 
blastomerlar hosil bo`ladi. Blastula davrida blastula tubi, tomi va qirg`oq qismlari blastomerlari 
bir-biridan farqlanadi. 
Kurtak differentsiallanishida bir xil bo`lgan birlamchi homila varaqlarida alohida 
tuzilishga ega bo`lgan chegaralangan qismlar hosil bo`ladi. Chunonchi, ektodermadan nerv 
sistemasi kurtagi bo`lgach nerv naychasining ajralib chiqishi bunga misol bo`la oladi. 
To`qima differensiallanish davrida to`qima kurtaklari to`qimaga aylanadi. Kurtakning 
to`qimaga aylanishi - gistogenez davrida har bir kurtakning hujayra va hujayra bo`lmagan 
tuzilmalari turli yo`nalishda ixtisoslashib, har bir to`qima uchun xos bo`lgan tuzilmalarni, 
fiziologik va ximiyaviy xususiyatlarni hosil qiladi. To`qima takomilining determinatsiyasi (lat. 
determinare - belgilash) asosan avloddan-avlodga o`tuvchi irsiy belgilar bilan bog`liqdir. Irsiy 
omillar organizm takomilining umumiy yo`nalishini belgilaydi. Bu esa homila o`sish davrida 

---

74 
turli ta’sirlar natijasida (ichki va tashki) yangi xususiyatlar hosil bo`lishini inkor etmaydi. 
Davom etayotgan differensiallanish va o`sish davrida hujayralararo ta’sirlar orta borib 
organizmning integratsiyasi (lat. integer - butun) vujudga keladi. Integratsiya iborasi organizm 
alohida qismlarining bir butunga birlashishini ko`zda tutadi. Hamma a’zolar asosan 4 xil 
to`qimadan: 
epiteliy, biriktiruvchi, mushak va nerv to`qimalaridan 
tashkil topgan. Parenximatoz 
a’zolarning asosi - biriktiruvchi to`qimadan, parenximasi (asosiy ishni bajaruvchi qismi) esa 
epiteliydan tashkil topgan. A’zo tarkibiga kirgan to`qimalarning faoliyati shu a’zoning umumiy 
yoki asosiy funktsiyasini bajarishga qaratilgan.