Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

TASHQI SIYDIK CHIQARUV YULI (URETRA) 
Erkaklar va ayollarda tashqi siydik chiqaruv yo’li har xil tu-zilgan. Ayollarda uretraning jinsiy 
yo’llarga aloqasi yo’q, erkaklarda esa tashqi siydik chiqaruv yo’llari urug’ chiqaruv yo’li bo’lib 
ham xizmat qiladi, 
Ayollar tashqi siydik chiqaruv yo’li shilliq, mushak va tashqi pardalardan iborat. SHilliq 
pardaning xususiy qatlami siyrak tolali biriktiruvchi to’qima bo’lib, ko’p miqdorda hujayralar 
tutadi. Tashqi teshik sohasi shilliq parda ko’p qavatli muguz-lanmaydigan epiteliy bilan 
qoplangan bo’lib, shilliq parda-ning xususiy qatlami ko’pgina so’rg’ichlar hosil qiladi. Tashqi 
siydik chiqaruv yo’lida oz miqdorda bezlar bo’lib, ular 
periu-retral bezlar 
deb ataladi. Tashqi 
siydik yo’lining kuchli ri-vojlangan mushak pardasi ichki bo’ylama va tashqi aylana sil-liq 
mushaklardan iborat bo’lib, ularning orasida elastik to-lalarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qima 
qatlami joylashadi. Siydik yo’lining tashqi qismida ko’ndalang-targ’il mushak tola-lari yotib ular 
tashqi sfinkternn hosil qiladi. 
Erkaklar tashqi siydik chiqaruv yo’llarining tuzilishi ham-ma bo’limlarda ham bir xil emas. 

---

385 
Ularning devori aksariyat ham shilliq, mushak va adventitciya pardalardan iborat. Siydik yo’li 
prostata qismi shilliq pardasining epiteliysi qovuq epiteliy-si kabi bo’ladi. Bu epiteliy asta-sekin 
ko’p qatorli prizmatik shaklga o’tib, siydik yo’lining g’ovak tanasi qismiga o’tganda epiteliy 
ko’p qavat hosil qiladi. Epiteliyning ko’p qatorli qismida qadahsimon va endokrin hujayralar 
uchraydi. Mushak parda uretraning prostata qismida ichki bo’ylama va tashqi ay-lana 
qatlamlaridan iborat. Mushak pardasi asta-sekin yo’qola boradi. G’ovak tananing oldingi 
qismida alohida joylashgan mushak tutamlarigina saqlanib qoladi. 
JINSIY A’ZOLAR (ORGANA GENITALIA) 
Jinsiy (tanosil) organlar sistemasining fiziologik ahamiyati ikkita asosiy funktciya bilan bog’liq. 
U bir tomondan, jinsiy hujayralar - gametotcitlar (tuxum hujayrasi va sper-matozoidlar)ning 
hosil bo’lishiii ta’minlasa, ikkinchi tomon-dan, jinsiy gormonlar ishlab chiqarib muhim endokrin 
funk-tcnyapi o’taydi. Bu ikki faoliyat o’zaro uzviy bog’langan, chunkn jiisiy gormonlar 
organizmda gametalar kupaynish uchun zarur- 
sharoitni yaratib beradi. Jinsiy sistema, har ikkala jinsda, jinsiy hujayralar rivojlanadigan a’zolar 
va jinsiy yo’llar-dan iborat. 
Taraqqiyoti. Jinsiy sistema har ikkala jinsda ham ajra-tish sistemasi va buyrak usti bezlarining 
taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi. Homiladagi gonadalarning yaratilishi 
birlamchi buyrak - Vol’f tanachasining yuzasidagi tcelomik epiteliyning yo’g’onlashuvi bilan 
boshlanadi. Bir vaqt-ning o’zida shunday tcelomik epiteliyning yo’g’onlashuvi, buyrak usti bezi 
po’stloq qismining paydo bo’lishiga asos hisoblangan birlamchi buyraklar orasida joylashgan 
interrenal tanani ho-sil qiladi. Jinsiy bolish epiteliysida yirik gonoblast hu-jayralari paydo 
bo’ladi. 
Bo’lajak jinsiy bezlar kurtagi - gonadaning o’zi esa quyi-dagi tarkibiy qismlardan iborat. 1) 
ovogoniy va spermatogoniy-larni hosil qiluvchi maxsus hujayralar; 2) jinsiy bezlarning 
epiteliysini hosil etuvchi tcelom epiteliysining hosilasi va 3) bo’lajak biriktiruvchi to’qimaning 
kurtagi - mezenxima. Qanday jins shakllanishidan qat’i nazar, homilaning ko’p ming hujayrali 
davrida gonoblastlar hosil bo’ladi. Gonoblast-lardan pirovardida, jinsiy hujayralar - gonotcitlar 
shaklla-kadi. Gonotcitlar yirik, yumaloq hujayralar bo’lib, o’ziga xos katta yadro tutadi. Ular 
tcitoplazmasi sariqlik moddasi va glikogenga boy bo’ladi. Dastlab, gonotcitlar pusht 
qalqonchasi-ning kranial sohasida paydo bo’ladi, keyinchalik gonotcitlarning ko’p qismi 
entodermada, ya’ni sariqlik xaltachasining allan-toisga yondashgan erida to’planadi. Bu davrda 
gonotcitlar tezda proliferatciyaga uchraydi. Bir tomondan sariqlik xaltachada gonotcitlar miqdori 
ko’paysa, ikkinchi tomondan ular degenera-tciyaga uchraydi. 
Gonotcitlar jinsiy bolishlar tomon harakat qiladi. Bu ho-lat homilaning 3-haftasi oxirida 
boshlanib, 4-haftasida kucha-yib ketadi. Birlamchi jinsiy hujayralar - gonotcitlar migra-tciyasi 
qon tomirlar orqali takomillashayotgan qon elementlari-ning harakati ta’sirida yuzaga keladi. 
Gonotcitlar orqa nchakning mezenximasidan o’tib, charvi bo’ylab jinsiy bolishga tomon 
yo’nalayotgan vaqtida, tcelom egshteliy xujayralari bo’-lajak jinsiy bolishning o’rnida 
differentciallashadi hamda ular gonotcitlar va mezenxima komponentlari bilan tutashadi. 
Embrion takomilining 4- haftasida birlamchi buyrakning me-dial tomonini qoplovchi tcelom 
epiteliyda jinsiy hujayralar aniqlanadi va ular kichik do’mboqcha hosil qiladi. SHu davrda jinsiy 
hujayralarning yadrosi och bo’yaladi va ular tcitoplaz-masida ishqoriy fosfataza aniqlanadi. Bu 
hujayralarda ste-roidlar almashinishining ayrim belgilari ko’rinadi. Jinsiy 'bolish to’qimasida 
maxsus oqsil modda ishlab chiqarilishi tax-mnn qilinadi. Gonotcitlarning jinsiy bolishlar tomon 
silji-shining asosiy omili ana shu modda tomon yo’nalgan xemotaksis-dir. 
Birlamchi jinsiy xujayralar epiteliyga botib kirish ara-fasida o’z glikogenini yo’qotadi va 
epiteliydan mezenximaga siljib borayotgan vaqtida qaytadan to’plab oladi. Bu erda hu-jayralar 
aktiv ko’payadi. Gonotcitlardagi glikogen miqdorining bunday o’zgarishi shu moddaning 
birlamchi jinsiy xujayralar> siljishida energiya manbai ekanligidan dalolat beradi. 
Jinsiy bolishlardan birlamchi buyrak stromasiga folli-kulyar hujayra bilan o’ralgan 
gonotcitlardan iborat jinsi» iplar - tizimchalar o’sib kiradi. SHuning bilan bir vaqtda birlamchi 
buyrakdan kloakagacha davom etuvchi birlamchi buyrak nayidanshu nayga parallel 

---

386 
yo’naluvchiparamezonefral nay (Myul-ler nayi) ajralib chiqadi. Paromezonefral nay ajralishi bi-
lan jinsiy sistema taraqqiyotining indeferent, ya’ni ikkala jins uchun umumiy davr nihoyasiga 
etadi. SHundan keyin erkak va ayollar organizmida jinsiy sistema turlicha rivojlanadi. 
Erkak organizmining taraqqiyotida birlamchi buyrakning yuqori qirrasi bo’ylab jinsiy 
bolishlardan hosil bo’lgan jin-siy tizimchalar - seksual tasmalar o’sib kira boshlaydi. Bu - 
epitelial tizimchalar rivojlanishining dastlabki davrida-radial yo’nalishda yotgan bo’lsa, so’ngra 
bo’yiga zo’r berib o’sishi< tufayli egila boshlaydi va shu vaqtdan boshlab egri-bugri urug’ 
tizimchalari nomini oladi. Boshlanishda bu tizimchalar morfo-logik jihatdan mutlaqo bir xil 
elementlardan tuzilgan bo’l-sa-da, keyinchalik bu tizimchalarda differentciallanish boshla-nib, 
tayanch va birlamchi jinsiy hujayralar ko’rinadi. Embrio-nal taraqqiyotning to’rtinchi oyidan 
boshlab, kompakt bo’lgan urug’ tizimchalarida bo’shliq paydo bo’lib, ular egri-bugri yo’l-larga 
aylanadi '(tubulus seminifer contortus). Embrional ta-raqqiyotning so’nggi oylarida erkaklar 
jinsiy bezi o’zining tuzilishida kam o’zgaradi, faqat bola tug’ilib, balog’at yoshiga etganda (12-
14) yosh spermatogoniydan murakkab o’zgarishlar* yo’li bilan erkaklarning jinsiy hujayralari 
paydo bo’lish jarayoni, ya’ni spermatogenez boshlanadi. 
Urug’ yo’llarining shakllanishi bilan bir vaqtning o’zida erkaklar jinsiy sistemasining chiqaruv 
yo’llari ham shaklla-nadi. Birlamchi buyrak kanalchalari bilan urug’ kanalchalari orasidagi aloqa 
epitelial tizimchalar yordamida o’rnatiladi. Bu tizimchalarni Mixalkovich tizimchalari yoki 
Gofman kanal-chalari deyiladi. Bu kanalchalar urug’ kanalchalari va birlamchi buyrak 
kanalchalarini tutashtirib to’g’ri kanalchalarni (tubulus seminifer rectus) va urug’don to’rini (rete 
testes)
hosil 
qiladi. Egri-bugri urug’ kanalchalari bilan Mixalkovich tizim-chalari yordamida tutashgan 
birlamchi buyrak oldingi bo’limining kanalchalari olib chiquvchi , kanalchalar (ductus efferentis 
testis) ga aylanadi va urug’don boshchasini hosil qiladi. 
Birlamchi buyrak kanali yoki Vol’f kanali urug’don ortig’ining nayi (ductus epididymidis) va 
urug’ chiqaruvchi nay (ductus deferens) ra aylanadi. SHu nayning oxirgi qismi urug’ otuvchi 
kanal (ductus eja-culatorius) ni beradi. Birlamchi buyrakning orqa bo’limi inqirozga 
shez tutadi, ammo bir qism embrional qoldiqlar, odatda, urug’don to’ri sohasida, urug’don 
ortig’ining boshchasi qismida joylashadi. 
Urug’ pufakchalari birlamchi buyrak nayi yoki Vol’f nayi-ning pastki qismidan o’simta sifatida 
rivojlana boshlaydi. Balog’at yoshiga etish davrigacha ular sust rivojlanadi. 
Prostata bezi embrional hayotning uchinchi oyida siydik chiqa-ruvchi kanalning boshlanish 
qismi epiteliysining o’simtalari •syfatida paydo bo’la boshlaydi. Kanalning yo’g’onlashgan bu 
o’simtalari shoxlanadi va siydik chiqaruv kanali mushak parda-sining ichiga kirib, prostata bezi 
qismini hosil qila boshlaydi. Tug’ilish davriga kelganda sekretor oxirlarining ko’pchiligi to’la 
tizimchalardan iborat bo’ladi, uning bo’shliqlari faqat postnatal hayotning birinchi yillaridan 
boshlab shakllana •boshlaydi. 
Kupfer bezlari xuddi prostata bezi kabi siydik chiqaruv kanalining o’simtalaridan paydo bo’ladi. 
Siydik chiqaruv kana-lining o’ziga kelsak, bu siydik-jins sinusidan hosil bo’ladi. Erkak jinsi 
hosil bo’lishida bu sinus uzun tor kanalga ayla-nadi. 
Jinsiy olat, kloakaning oldingi qirg’og’ining yoniga joylash-gan mezenximaning o’sib ketishi 
natijasida hosil bo’lgan jin-siy olat boshchasining kurtagi (ayol jinsi bo’lsa-klitor) sifa-tida paydo 
bo’ladi. Keyinchalik jinsiy do’mboq pastki yuzasidan o’tgan chuqurlik yordamida o’ng va chap 
jinsiy burmalarga bo’lina-di, bular orasida jinsiy teshik paydo bo’ladi. Taraqqiyotning so’nggi 
davrlarida do’mboq jinsiy olatga aylanadi, jinsiy burmalarning pastki qismi birikib, g’ovak 
tanani hosil qiladi. Jinsiy do’mboq bilan bir vaqtda uni o’rovchi aylana burma-jinsiy bolish hosil 
bo’ladi. Jinsiy bolishning yon qismlari bitib ketib, moyak xaltasining teri qismini hosil qiladi. 
Emb-rion hayotining 9-oyida chov kanali orqali urug’ bezlari qorin bo’shlig’idan moyak 
xaltasiga tushadi. Agar urug’ bezlari moyak xaltasiga tushmasa, kriptorxizm nomi bilan ma’lum 
bo’lgan anomaliya paydo bo’ladi. 
Erkaklar jinsiy sistemasining taraqqiyotida paramezonef-ral nay deyarli to’liq reduktciyaga 
uchraydi, shu bilan birga urug’don yuqori qutbida joylashgan kichik tana paramezonefral kanal 

---

387 
yuqori bo’limining rudimenti hisoblanadi. Myuller nayi-ning pastki birikkan oxirlari ham 
saqlanadi va erkaklar •bachadonchasini hosil qiladi. Balog’atga etganda bu bachadoncha prostata 
bezining orasida urug’ chiqaruvchi yo’lning chiqaruv ka-naliga quyilish o’rniga joylashgan 
bo’ladi. 
Tuxumdonning embriogenezida mezenximaning rivojlanishi birlamchi buyrak tanasining asosida 
ro’y beradi va natijada, indeferent davrida hosil bo’lgan jinsiy tizimchalarning erkin oxirlari va 
birlamchi buyrakning kanallari parchalanadi. SHunga bog’liq holda birlamchi buyrak nayi 
atrofiyaga uchraydi, paramezonefral nay esa rivojlanadi, differentciallashadi. 
Jinsiy bolishdan bo’lajak tuxumdonning po’stloq qismiga 
jinsiy tizimchalarning o’sib kirishi davom etadi. Ammo mezen-xima asta-sekin jinsiy 
tizimchalarning yuqori qismlaridan ham o’sib o’tib, ularni homila epiteliysn tizimchalariga 
bo’ladi. Ni-hoyat, mezenximaning keyingi o’sishidan bu tizimchalar bir qa-vatli follikulyar 
epiteliy bilan o’ralgan, o’rtasida gonotcit joylashgan kichik komplekslarga - premordial 
follikullargz bo’linadi. Jinsiy bolishlardan jinsiy tizimchalarning o’sishi qiz bola hayotining 
birinchi yili oxiriga qadar davom etadi. Mezenxima jinsiy tizimchalar boshlanishini jinsiy 
bolishdan ajratadi. Mezenximaning bu qavati tuxumdonning biriktiruvchi to’qimali oqliq 
pardasini hosil qiladi. Bu parda ustida jin-siy bolish qoldiqlari faoliyatsiz, embrional jinsiy 
epiteliy holida saqlanib qoladi. 
Embrional hayotning oxiriga kelib, barcha jinsiy urug’ ti-zimchalari premordial follikullarga 
bo’linib turadi. Hayotning birinchi yillaridan boshlab barcha jinsiy hujayralar tuxum-donda 
birlamchi yoki premordial follikul tarkibida birinchi tartibli ovotcit davrida bo’ladi. Tuxum 
hujayralar organning po’stloq qismida joylashgan bo’lib, ularning soni 300000- 400 000 taga 
etadi. Vaqt o’tishi bilan tuxum hujayralarning soni kamayib boradi. Tug’ilgan vaqtida qiz bola 
tuxumdonida 50 000-80 000 ta tuxum xujayrasi bo’ladi. 10 yoshga etganda ular-ning soni 20 000 
tagacha kamayadi va organizm balog’at yoshiga etganda tuxum hujayralarning soni 15 000 tadan 
oshmaydi. SHun-day bo’lishiga qaramasdan ko’p sonli hujayralardan faqatgina bir qismi (300-
400) rivojlanishda davom etadi va urug’lanish-ga tayyor tuxum hujayralarni hosil qiladi, 
qolganlari inqi-rozga yuz tutib, so’rilib ketadi. 
Paramezonefral nayning yuqori qismi bachadon naylariga aylanadi va uning voronkasimon 
kengaygan oxiri esa tuxumdon-ni qoplaydi. Paramezonefral naylarning pastki qismlari o’zaro 
qo’shilib, bachadon va qinning taraqqiyotiga asos soladi. Rivojlanayotgan tuxumdonda 
mezenxima bilan to’lgan birlamchi buyrak qoldiqlari uning miya qismiga aylanadi. 
Myuller nayining qo’shilmagan joyi o’zining yuqori qismidan bachadon epiteliysini, quyi 
qismida esa qin epitsliysini hosil qiladi. Agar shu Myuller naylarining qo’shilishi to’la bo’lmasa, 
unda ayrim hayvonlarda odatdagiday hisoblangan, lekin odam uchun anomaliya - ikki shohli 
bachadon vujudga keladi. Ayrim vaqtda esa Myuller naylarining umuman qo’shilmasligi natija-
sida bir jinsda 2 ta bachadon va 2 ta qin hosil bo’lishi mumkin