Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Tuxum 
hujayralar 
oziq 
moddasining 
miqdori 
va 
joylashishi 
bo`yicha 
klassifikatsiyasi.
Tuxum hujayralarning klassifikatsiyasi ooplazma tarkibidagi sariqlik 
miqdoriga asoslangan. Sariqlik miqdori esa homilaning hayot sharoitiga bog`liq. Tuxum hu-
jayraning o`lchamlari oziq moddasining miqdoriga bog`liq, shuning uchun ham turli hayvonlarda 
tuxum hujayralarning kattaligi turlichadir. Masalan, tarkibida kam oziqa modda tutuvchi sut 
emizuvchilarning tuxum hujayrasi diametri 100-150 mkm ga teng. Tovuq tuxum hujayrasi esa 
3,5 sm gacha boradi. Sariqlikning sitoplazmada tarqalishiga qarab tuxum hujayralarda 2 ta qutb 
farq qiladi. Sof sitoplazma bilan yadrodan tashkil top gan yuqori yoki animal qutb va oziqa 
kiritmalarini saqlovchi pastki yoki vegetativ qutb. Qutblarga ajralish sariqlikka boy bo`lgan 
tuxum hujayralarda, ayniqsa yaxshi ko`rinadi. Tuxum hujayralarini sariqlik moddasining 
miqdoriga qarab va sariqlik moddasining joylashishiga qarab klassifikatsiya qilish mumkin. 
Sariqlik moddasining miqdoriga qarab: a) sariqlik moddasini kam saqlovchi oligoletsital (oligos 
- kam, lekythos- sariqlik) tuxum hujayralar; b) sariqlik moddasi o`rtacha miqdordagi tuxum 
hujayralar - mezoletsital (meros - o`rtacha) hujayralar; v) sariqlik miqdori ko`p - poliletsital 
(poly - ko`p) tuxum hujayralarga bo`linadi. Oligoletsital hujayralar birlamchi va ikkilamchi 
turlarga bo`linadi. Birlamchi turlarga lantsetnikning tuxum hujayrasi misol bo`la oladi. 
Ikkilamchi turga sut emizuvchilarning tuxum hujayrasi misol bo`lib, bu tuxum hujayralar 
filogenetik taraqqiyot davomida politsetsital tuxum hujayralar o`rnida hosil bo`lgan. Embrion 

---

62 
rivojlanishining ona qorniga o`tishi ko`p sariqlik moddasi bo`lishiga hojat qoldirmaydi. Sariqlik 
moddasining tarqalishiga (joylashishiga) qarab: a) i z o l e t s i t a l (isos - bir xil), ya’ni sariqlik 
moddasi kam va taxminan bir xil tarqalgan tuxum hujayralar; b) o`rta teloletsital (telos - chet, 
oxiri), ya’ni sariqlik moddasi miqdori o`rtacha, boshqa qismlarida ham bor, lekin ko`proq tuxum 
hujayraning vegetativ qutbida joylashgan va v) k e s k i n t e l o l e t s i t a l - sariqlik moddasi 
ko`p va asosan vegetativ qutbda joylashgan tuxum hujayralar tafovut qilinadi. Bu hujayralarda 
animal qutb tor bo`lib, u o`zida sariqlik tutmaydigan sitoplazma va yadrodan iborat. Bunday 
tuxum hujayralar qushlar (tuxum hujayralarning bu qutbi pushti hosil qilishda ishtirok etadi va 
uni 
pusht gardishi 
deb ataladi) va reptiliylarga xosdir (35-rasm). 
35- rasm. Tuxum hujayra turlari (sxema). 
1-lantsetnik izoletsital tuxum hujayrasi; 2-amfibiylarning o`rta teloletsital tuxum hu-
jayrasi; 3-qushlarning keskin teloletsital tuxum hujayrasi.