Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

XXI bob 
 ODAM EMBRIOLOGIYASINING ASOSLARI 
 
Odam pushti taraqqiyoti. Odam embrioni taraqqiyotining bosh-qa umurtqali hayvonlar 
pushtining taraqqiyoti bilan taqqoslab o’rganilgandagina u to’g’risida to’la tasavvurga ega 
bo’lish mumkin. CHunki odam homilasining taraqqiyoti juda murakkabdir. U umurtqalilar 
ontogenezining 
evolyutcion 
o’zgarishlari tufayli vujudga kelgan hosiladir. Odam 
embriologiyasini o’rganishning ikkinchi murakkab tomoni shundaki, odam homilasining ilk ri-
vojlanish bosqichlarining tadqiqotchilar qo’liga tabiiy holda kelib tushishi juda mushkul. SHu 
sababli odam pushti taraqqiyo-tining ilk davrnni boshqa sut emizuvchilar embrionlarining shu 
davrini tadqiqot qilish asosidagina o’rganish mumkin. Odam push-tining taraqqiyoti ko’plab 
hayvon va o’simlik organizmlaridagi kabi urug’lanish tufayli zigota hosil bo’lishidan boshlanadi. 
Buning yuz berishi uchun avval ko’rib o’tganimizdek, ayollar tu-xumdonida ayollar jinsiy 
hujayrasi - tuxum hujayrasining etilishi (ovogenez) va erkaklar urug’donida urug’ hujayralari-
ning etilishi (spermatogenez) shartdir. Odam jinsiy hujayrala-ri boshqa yo’ldoshli sut emizuvchi 
hayvonlarning jinsiy hujayra-lariga juda o’xshash bo’lsa-da, ulardan farq ham qiladi. Urug’la-
nish tuxum yo’lining boshlang’ich qismida yuz beradi. Hosil bo’lgan zigota shu zahotiyoq 
embrional taraqqiyotning dastlabkn davriga - maydalanishga kirishadi. 
yo’ldosh tutuvchi sut emizuvchilar kabi odam zigotasining may-dalanishi to’liq, asinxron 
(notekis) maydalanish bo’lib, mayda-lanish egatlarining notekis joylashishi va blastomerlar so- 
255- rasm. Sut emizuvchnlarda maydalanish. Mandalanish bosqich-lari va blastotcpstaniig hosil 
bo’lkshi. 
1 - och blastomerlar; 2 - to’q hujayralar; 3 - trefoblast; 4 - em5ri-oblast; 5 - blasgotcista 
bo’shlig’i (A. A. Zavarzindan). 
nining notekis ortib borishi unga xosdir (255-rasm). Dastlabki maydalanishlardan keyinoq 2 xil - 
avval yirik 
p]q 
va so’ngra mayda, 
ochroq 
blastomerlar hosil bo’la boshlaydi. Ochroq maida 
blastomerlar yirik va qoramtir blastomerlar atrofida bir qavat hosil qila boshlaydi, ularni qoplab 
oladi. Qoplovchi may-da oqish blastomerlar - 
trofoblastlar 
qavati homilaning ta-raqqiyot 
jarayonida faqat uni oziqlantirish vazifasini o’taydi. Ichky tomonda joylashgan yirik qoramtir 
blastomerlar to’dasi- 
embrioblastlar 
ham homilani vujudga keltirishda, hamda pro-vizor 
organlarning rivojlanishida asos bo’ladi. 

---

413 
Maydalanish jarayoni juda ssjin boradi. Taxmin qilinishi-cha, urug’lanish bo’lib o’tgandan keyin 
dastlabki 4 kunning har birida maydalanish faqat bir marta bo’ladi. To’rtinchi kunning oxirida 
homila 8-12 blastomerdan tashkil topadi. Homila tu- 
xum yo’lidayoq o’ziga suyuqlik so’rishi tufayli: homila pufakchasi, ya’ni 
blastotcistaga 
aylanadi. Blastotcistani atrofidan bir qa-vat trofoblast hujayralari qamrab turadi. Ichki bo’shlig’i 
suyuqliq bilan to’lgan bu pufakchalarning bir qutbiga hujayra-lar to’plami bo’lmish embrioblast 
yoki homila tugunchasi birikkan bo’ladi. 
Rivojlanayotgan 4-5 kunlik odam homilasi o’z tuzilishi bi-lan boshqa yo’ldoshli sut emizuvchi 
hayvonlar blastotcistasini eslatadi. Rivojlanishning birinchi haftasi oxirlarida homila tuxum 
yo’lidagi suyuqlikning oqimi, tuxum yo’li muskullarining oldinma-keyin (peristal’tik) qisqarishi 
va epitelial hujayra-lar kiprikchalarining hilpillovchi harakati tufayli bachadog’g tomon 
yo’naladi va uning devorlariga yopishib, shilliq qavat ichi-ga o’sib kiradi - 
implantatciya 
bo’ladi. 
Trofoblast hujayralari-ning tcitolitik ta’siri tufayli bachadon shilliq qavatining epiteliy 
hujayralari parchalanadi va homila pufakchasi atro-fida yarim suyuq holatdagi muhit yuzaga 
keladi. Homilaning dast-labki rivojlanishi davrida bu muhit uni oziqlantirishda mu-him 
ahamiyatga ega bo’lib, bu davr