Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

XOMILANING PROVIZOR A’ZOLARI 
Embrional davrning 2-oyidan so’ng homilada, asosan, o’sish ja-rayoni yuz beradi. Homilaning 
rivojlanishi va shakllanishi bilan bir davrda homiladan tashqari yoki provizor organlar takomilla-
shishi va o’zgarishlari yuz beradi. Qon kapillyarlari va tomir-larining mezodermada rivojlannshi 
barvaqt boshlanadi. Ayni vaqtda trofoblast hujayralaridan iborat bo’lgan birlamchi xo-rion 

---

418 
so’rg’ichlari ichiga arterial va venoz qon tomirlar o’sib kiradi. Bunday so’rg’ichlar o’sib, 
kattalashib, tarmoqlanib boradi va ikkilamchi so’rg’ichlarga aylanadi. SHu qavatning o’zida 
so’r-g’ichlarni qoplab turgan trofoblastda ikkita qavat differen-tciallashadi: 1) birinchi qavat 
kubsimon hujayralardan tashkil topgan ichki qavat - tcitotrofoblast yoki Langgans qavati. Bu 
qlvatda hujayralar chegaralari yaqqol ko’rinib turadi; 2) hu-jayra chegaralari aniq bo’lmagan va 
ko’p yadroli - simplast ko’-rinishga ega bo’lgan tashqi qavat - s i ntci t o t ro f o b .1 ast. Ayni 
davrda bachadon shilliq qavati o’zgarishlarga uchrab, undan yo’ldosh hosil bo’la boshlaydi 
(bachadon shilliq qavatining o’zga-rishlari va tushib ketuvchi qavatining hosil bo’lishi haqida, 
may-dalanish va gastrulyatciya jarayonlari to’g’risida bayon etilganda aytib o’tilgan edi). 
Sariqlik qopi. Sariqliq qopi odamda ham boshqa sut emizuv-chilardagi kabi homila oziqlanishi 
va nafas olishida juda qis-qa vaqt ishtirok etadi va bu borada uning ahamiyati unchalik katta 
emas. 
Sariqlik qopi qon yaratishda asosiy ahamiyatga ega, ya’ni' uning devorlarini hosil qiluvchi 
vistceral mezoderma tarkibida birinchi qon orolchalari paydo bo’ladi. 7-8 hafta davomida qon 
yaratuvchi organ vazifasini bajargandan so’ng sariqlik qopi aks taraqqiyotga uchraydi. Pusht 
tanasining buklamasi hosil bo’lgan paytda esa sariqlik qopchasi ichak bo’shlig’i bilan ingichka 
poyacha orqaligina bog’lanadi. Bu poyacha torgina naycha sifatida kindik yo’li tarkibiga kiradi. 
Sariqlik qopining o’zi esa xorion me-zenximasi va o’sib borayotgan amnion sharda orasiga- 
aralashib ketadi. 
Suvli parda (Amnion). Amnion homilani dastlabki davrda qoplab turuvchi ikki qavatli yupqa 
parda bo’lib, uning bo’shlig’i homila suvi bilan to’lgan bo’ladi. Homila suvi esa epitelial hu-
jayralarning mahsuloti bo’lib, kuchsiz ishqoriy muhitga ega. Suvli parda juda tez o’suvchanligi 
bilan diqqatga sazovordir. Homila taraqqiyoti ikkinchi oyining oxirida shu qadar kattala-shadiki, 
uning bo’shlig’i butun homila pufagining ichini to’ldira-di. Pardaning yuzi esa so’rg’ichli 
pardaning chekka yuzasi (xorion-ning biriktiruvchi to’qimali stromasi) bilan bitishib ketadi. 
Homila suvining miqdori ham ortib boradi, homiladorlikning oxiriga kelganda 1,5-2 litrni tashkil 
etadi. Homila suvi-ning tarkibida oz miqdorda tuz va oqsil moddalar, homilador-lik oxirida hatto 
homila terisi va sochining qoldiqlari ham uchraydi. Amnion devori ektodermadan va 
mezodermaning parie-tal varag’idan iborat bo’lib, u homilaning erkin rivojlanishi uchun zarur 
bo’lgan suvli sharoit yaratish hamda homila atrofida-gi suvda organik va anorganik moddalar 
tarkibi hamda kontcen-tratciyasini homiladorlik oxirigacha tartibga solib turishda katta 
ahamiyatga ega bo’lgan provizor a’zo hisoblanadi. Homila atrofidagi suv homilani erkin holda 
tutib, mexanik ta’sirlar-dan satclaydi, yo’ldosh va kindik yo’lining homila tomonidan ezilishiga 
yo’l qo’ymaydi hamda tug’ish jarayonida homila parda-si yorilgunga qadar tug’ish yo’llarini 
kengaytiruvchi mexanik aha-miyatga ega bo’ladi. 
Yo’ldosh. Implantatciya qilingan homila taraqqiyotining boshlang’ich davrlarida bachadonning 
tushib ketuvchi qavati hamma erda bir xil tu-zilishga ega bo’ladi. Tushib ketuvchi qavatning 
tarkibida joylashgan homila pufagining kattalashishi tufayli uni qoplab turgan tushib ketuvchi 
qavatning uch qismi ko’tariladi va bachadon bo’shlig’iga asta bo’rtib chiqa boshlaydi. Bu 
jarayon natijasida homila pufagining usti va yon tomonlarida joylashgan bachadonning tushib 
ketuvchi qavati - - decidua capsularis nomini, homkla pufagining ostida yotgan va yo’l-doshning 
vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo’lgan tushib ketuvchi qavat (decidua basal is) ning 
qolgan qismi bachadon devorini qoplab tu-ruvchi parda- decidua parietal is nomini oladi. Eng 
ko’p o’zgarishlar decidua basalis da yuz beradi. Homilaning o’sishi tufayli u cho’zilib, bachadon 
devorining qarama-qarshi tomonidagi decidus parietal is ga etib boradi va keyinchalik ular 
tutashib ketadi. 
Homilaning embriotrof oziqlanishi haqida ran yuritilganda trofoblastning o’sishi, birlamchi 
so’rg’ichlarning tushib ketuvchi qavat ichiga botib kirishi va shu tariqa homila pufagi atrofi-dagi 
qon tomirlar devorining emirilib ketishi haqida aytib o’tilgan edi. Qon tomir devorlarining 
emirilishi homila pufa-gi atrofida qon quyilishiga sabab bo’ladi. Bu qon deiilual hu-jayralar 
parchalanishidan hosil bo’lgan modda va bachadon bez-lari ishlab chiqargan suyuqliq, ya’ni 
embriotrof bilan atalasha-di. Bu - embriotrof oziqlanishdan gematrof oziqlanishga, ya’ni qon 

---

419 
orqali oziqlanishga o’tish davridir, 
259- rasm. 10 mm uzunlikdagi odam embriomi (pusht pardalari bilan). Xorioniing bir qismi 
(pusht pufakchasining devorn olib tashlangan). 
1 - kindik tasmachasi (kanatik); 2 - sariqlik qopi; 3 - xorion; 4 - amnion; 5 - qon- 
tomirlar. 
Gematotrof oziqlanishda ona qoni bilan oqib kel-gan oziq moddalar trofoblast hujayralari 
tomonidan o’zlashti-riladi. Bachadonning tushib ketuvchi qavatining emirilishi to’xtay-di va 
aynan (decidua basalis) da homilani oziqlantiruvchi organ, ya’ni yo’ldosh vujudga keladi. 
Xorion birlamchi so’rg’ichlarining ikkilamchi so’rg’ichlarga aylanishi; va shilliq qavat ichiga 
o’sib kirishi avval so’rg’ichli pardaning butun! yuzasi bo’ylab davom etadi. Keyinchalik zsa, 
so’rg’ichli pardaning decidua basalis ga tegib turgan yuzasida bu jarayon to’xtaydi. Ikkilamchi! 
so’rg’ichlar yo’qolib, so’rg’ichli pardaning bu qismi endi silliq xo-rion - chorion lakeve ga 
aylanadi. So’rg’ichli pardaning decidua basalis ga tegib turgan qismida esa ikkilamchi 
so’rg’ichlar, aksincha, shidg dat bilan riEojlanib, xorionning bu bo’limi so’rg’ichli xorioi- 
- chorion frondosum ni vujudga keltiradi. So’rg’ichli xorionning so’rg’ichlari kattalashib, shilliq 
qavatning eng chuqur zich qaishmlariga shoxlanib, so’rg’ichli par-daning butachalari nomini oladi. Butachalar o’z yo’lidagi devorlarini 
emirib borishi natijasida qon bilan to’lgan so’rg’ichlararo bo’shliqlar vujudga keladi. SHu tariqa 
so’rg’ichli pardaning yuzasi, butacha va so’r-g’ichlarning hamma qismi, aniqrog’i, butun chorion 
frondosum ning •so’rg’ichlararo bo’shlig’i ona qoni bilan to’lib turadi. Butachalarning bir qismi 
decidua basalis ning chuqur katlamlari bilan zich birikkan holatda qoladi, ularni tutib turuvchi 
so’rg’ichlar deyiladi. Bachadon shilliq qavatining zich qatlami so’rg’ichlararo bo’shliqlarga 
chuqur botib turgan to’siqlar, ya’ni yo’ldosh to’siqlarini hosil qiladi. To’siqlar yo’ldoshda faqat 
chetki qirralarida so’rg’ichli pardaning tash-qi yuzasi bilan birikib, gorgina halqasimon yopuvchi 
plastinkani ho-sil qilishda ishtirok etadi; qolgan qismlarida esa to’siqlar so’rg’ichli pardaning 
yuzasiga etib bormaydi. So’rg’ichlararo bo’shliqning ikki to’-siq orasidagi qismi o’z ichidagi 
so’rg’ichli butachalar bilan birgalikda yo’ldosh orolchasi (coluledon) deyiladi. SHu vaqtga kelib 
bacha-.dsn tushib ketuvchi qavatining emirilishi to’xtaydi. Embriotrof suyuq-lik endi hosil 
bo’lmaydi va embrion to’liq oziqlanishga o’tadi. 
Decidua basalis zich qavatining emirilmay qolgan yupqa pla-stinkasidan Vinklerning bazal 

---

420 
plastinkalari deb nomlanadigan yo’ldosh to’siqlari o’sib chiqadi. Bu plastinkalar, shu vaqtga 
kelib bachadonning o’ta yupqalanib ketgan bezlaridan iborat bo’lgan g’ovak qavatini qoplaydi. 
Rivojlanishining 2,5- 3-oylarida shoxlangan yoki so’rg’ichli xorion va tushib ketuvchi -
qavatning bazal plastinkasi birgalikda duksimon yo’ldosh holi-ga keladi. R1o’ldoshning 
shakllanish jarayoni allantoisning ri-:vojlanishi bilan uzviy bog’liqdir. Allantois odamda yuqori 
ri-vojlanish darajasiga etmasa-da, homilaning oziqlanishi va na-•fas olishi uchun katta 
ahamiyatga ega. CHunki allantois bo’ylab xorionga qon tomirlar o’sib kiradi va ularning oxirgi 
shoxchala-ri ikkilamchi so’rg’ichlarning stromasida joylashadi. Kindik yo’-lida allantoislarning 
qoldiqlari faqat hujayra tasmachalari yaiaklida saqlanib qolishi mumkin. 
Odam yo’ldoshi diskoidal (gemoxorial) so’rg’ichli yo’ldoshlar tipiga kiradi va u homila hamda 
ona qismlaridan ibo-,rat bo’ladi.