Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Kapillyarlar klassifikatsiyasi.
Kapillyarlar devorining tuzilishi ular joylashgan a’zoning 
xususiyatlariga mos kelib, uning faoliyatini aks ettiradi. Ultramikroskopik tuzilishga ko’ra 
kapillyarlarning quyidagi turlari farq qilinadi (128-rasmga q.): birinchi tip yaxlit endoteliy va 

---

219 
uzluksiz bazal membranadan tashkil topgan kapillyarlar (terida, mushak va nerv sistemasida); 
ikkinchi tip kapillyarlar devori kichkina teshikchalar (fenestrlar) tutgan endoteliydan va uzluksiz 
bazal membranadan tuzilgan. Bunday kapillyarlar ichak vorsinkalarida, endokrin bezlarda va 
buyrak koptokchalarida joylashgan; uchinchi tip kapillyarlarning endoteliysi ilma-teshik, bazal 
membranasi esa uzuq-yuluq bo’ladi. Bunday kapillyarlar 
sinusoid kapillyarlar 
deyiladi. Suyak 
ko’migi, taloq va ba’zi endokrin bezlar kapillyarlari shu tipga kiradi. Sinusoid kapillyarlarining 
alohida bir turi jigar bo’lakchalarining sinusoid tomirlari bo’lib, ularda bazal membrana 
bo’lmaydi. 
Jigar sinusoidlarining devori faqat ilma-teshik endoteliydan va ular orasida joylashgan 
yulduzsimon makrofaglardan (Kupfer hujayralaridan) iborat. 
Kapillyarlarning funksional ahamiyati juda katta: katta qon aylanish doirasida qon bilan 
to’qimalar orasidagi barcha almashinuv jarayonlari, kichik qon aylanish doirasida esa, qon bilan 
havo o’rtasidagi gaz almashinuvi kapillyarlar orqali sodir bo’ladi. Kapillyarlar devorini o’ta 
yupqaligi to’qimalar bilan tutashgan umumiy yuzaning, juda ham katta (6000 m
2
dan ortiq 
bo’lganligi, ularda qonning sekin oqishi (0,5 mm/s) va qon bosimining past (20–30 mm simob 
ustuni) ekanligi modda va gaz almashinuvi uchun qulay sharoit yaratadi. 
Kapillyarlar devori uni o’rab turgan biriktiruvchi to’qima bilan funksional va morfologik 
jihatdan yaqindan aloqada bo’ladi. Bazal membrananing va tomirni o’rab turgan biriktiruvchi 
to’qima asosiy moddasining holatini o’zgarishi kapillyarning o’tkazuvchanligiga darhol ta’sir 
qiladi. Bu esa organizmning fiziologik va patologik holatlarida muhim ahamiyatga ega. 
Moddalarning kapillyarlar devori orqali sizib o’tish mexanizmi hali to’la o’rganilmagan. Bu 
mexanizmlardan biri mikropinotsitoz hodisasidir. Endoteliy hujayralarining plazmolemmasidagi 
mikroteshiklar ham moddalarni o’tkazishi mumkin, degan fikrlar bor. 
Har xil fiziologik va patologik sharoitlarda kapillyarlar bo’shlig’ining o’zgarishi ko’p 
jihatdan ulardagi qon bosimiga, arteriola va mayda venalar devorida silliq mushak 
hujayralarining tonusiga, prekapillyar sfinkterlarga hamda arteriolo-venulyar anastomozlar va 
peritsitlar holatiga bog’liq.