Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

HUJAYRALARNING BO`LINISHI (DIVISIO CELLULARUM) 
Hujayralarning ajoyib sifatlaridan biri – uning o`zidan ko`payishidir. Bu jarayon hujayra 
avlodlarining tugalmasligini (turg`unligini) ta’minlaydi. 
Hujayra sikli 
(yoki hujayraning hayot sikli) - bu hujayra hosil bo`lgandan to uning 
bo`linishi yoki nobud bo`lishigacha bo`lgan siklik davrdir. Ko`p hujayrali hayvonlarda 
hujayraning hayot sikli butun organizm hayotidan qisqa bo`ladi. Ko`p hujayrali organizmda 
o`layotgan hujayralar doimo yangi hujayralar bilan almashinib turadi. Hujayraning 
reproduktsiyasi organizm o`sishi va taraqqiyotining asosi hisoblanadi. 
Hujayra reproduktsiyasining bir necha turlari bor: 
mitoz 
(noto`g`ri bo`linish), 
meyoz 
va 
poliploidiya.
Mitoz.
Mitotik bo`linish o`tgan asrning oxirlarida hayvon hujayralarida Flemming 
(1882), o`simlik hujayralarida Strasburger (1882) tomonidan ta’riflangan. Mitoz (yunoncha 
mitos - ip) bo`linish qonuniyatlari barcha hujayralar uchun umumiydir. 

---

46 
Hujayra bo`linishidagi jarayonlar ma’lum qonuniyat asosida borib, ularni ketma-ket 
keladigan interfaza va mitozga bo`lish mumkin. Ba’zi bir hujayralar populyatsiyasi bo`linishda 
bo`ladi (kambial zona hujayralari). Bo`linishga tayyorgarlik vaktini: (interfaza) va mitoz 
bo`linishni qo`shib 
mitotik sikl 
deyiladi (25-rasm). 
I n t e r f a z a ilk davrida hujayra ichidagi strukturalarning keskin
o`sishi va shakllanishi 
boshlanadi. Bu davrga G
1
– 
sintez oldi davri 
deb ataladi. Bioximiyaviy tomondan bu davr oqsil 
va RNK intensiv sintezi bilan ifodalanadi, bu davr bo`linuvch hujayralar generatsiya vaqtining 
30-40% ni tashkil etadi. G
1
davrida uzun va o`zaro chigal hosil qilgan yadro xromatini bo’- 
yoqlarni yomon qabul qiladi (geteroxromatin bo`limlaridan tashqari). So`ngra DNK 
sintezi 
davriga o`tadi 
Bu - sintetik davr - S. Bu davr davomida yadroda DNK sintezi kuzatiladi. 
Generatsiya vaqtining 30-50% ini tashkil qiluvchi bu davrda DNK ning spetsifik azot asosi 
timidin yadro xromatini tarkibiga kiradi. Sintetik davr natijasida xromosomalar, ya’ni 
hujayraning nasl materiali ikki marta ko`payadi. S davrdan so`ng G
2
- 
mitoz oldi davri 
kelib, u 
hujayraning spetsifik oqsillar hamda ATF sintezi va hujayraning bo`linishiga tayyorgarligi bilan 
ifodalanadi. Bu davr generatsiya vaqtining 10-20% ini tashkil etadi. G
2
-davridan so`ng, 
generatsiya vaqtining 5-10% ini tashkil qiluvchi M - mitoz davri boshlanadi. 
25- rasm. Mitotik sikl (sxema). 
G
1
- presintetik (postmitotik) davr; S - sintetik davr; G
2
 
- postsintetik (premitotik davr). 
M i t o z jarayonining o`zida 4 faza farq qilinadi (26, 27, 34-rasmlar). 
Profazada 
xromosomalarning kondensatsiya bo`lishi va mitotik apparatning shakllanishi 
kuzatiladi. Xromosomalar kattalashadi va yo`g`onlashadi. Bu hodisa S davrida hosil bo`lgan 
xromatidalarning spirallanishi bilan tushuntiriladi. Spiralizatsiya protsessida xromatidalarning 
biri ikkinchisi atrofida aylanmay, balki har biri o`zicha spiral hosil qiladi. Shuning uchun ular 
mitozning keyingi fazalarida yengil ajraladi. Profazaning oxirida xromosomalar juft 
xromatidalardan tashkil topdi. Xromosomalarning kattalashishi va yo`g`onlashishi bilan birga 
xromatidalar sentromerlar deb ataluvchi ma’lum bo`lmalari bilan birlashadi. Profaza oxirida 
xromosomalar bo`linayotgan yadroning ekvatorial yuzasida joylashib, bo`linish dukchasini hosil 
qila boshlaydi (27-rasm, 
a). 
Duk ikki tipdagi ipchalardan - qutblarni birlashtirib turuvchi 
markaziy va qutblarni xromosoma sentromerlari bilan birlashtirib turuvchi xromosoma 
ipchalaridan tashkil topgan. Elektron mikroskopiya mitotik apparat ipchalari zich devorli 
naychalardan tashkil topganligini ko`rsatadi. Ularning diametri 20 nm, devori qalinligi 4-5 nm. 
Hayvonlarda sentriolalar orasidagi dukcha sentriolalar yad-roning bir tomonida yotganda 
hosil bo`ladi. So`ngra, sentriolalar yadroning qarama-qarshi qutblariga qarab siljiydi. Bu vaqtda 
dukcha kattalashib, yadro sohasini egallab oladi. Profaza uchun yadrochaning yo`qolishi va 
yadro qobig`ining erishi xarakterlidir. Elektron mikroskopik kuzatishlar mitoz davrida yadro. 
qobig`ining bo`lakchalari yo`qolmay, balki endoplazmatik to`r membranalarga aylanishini 
ko`rsatdi. Mitoz oxirida yadro qobig`i donador endoplazmatik to`r membranalaridan qayta hosil 
bo`ladi. 

---

47 
26- rasm. Hujayraning mitoz usuli bilan bo`linishi (sxema). 
I, 2-interfaza; 3, 4-profaza; 5-metafaza; 7, 8-telofaza (Meziyadan). 

---

48 
27-rasm. A, B-Mitoz (kariokinez). Piyoz po`sti. Temirli gematoksilin bilan bo`yalgan. 
A-ob. 60, ok. 10; B-ob. 40, ok. 10. 1-profaza; 2-metafaza: 3-anafaza; 4-telofaza. 
27- rasm. V. Hayvon hujayrasidagi migoz. Ingichka ichak