Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 
kriptasi. Gematoksilin-eozin 
bilan bo`yalgan. Ob- 40, ok. 10. 1-boshlang`ich telofaza; 2-kechki telofaza 
Metafazada 
butunlay shakllangan xromosomalar ekvatorial yuzada joylashgan bo`ladi 
(27-rasm, 
a 
va 28-rasm, 
a). 
Xromosomalarning dukka qarab harakat qilishi xromosoma 
sentromerlarining mitotik apparatning xromosoma iplarga birlashishi bilan tugaydi (ekvatorial 
plastinka yoki onalik yulduzi). Metakinez (xromosomalarning dukka harakati) natijasida 
xromosomalar duk ipchalarga nisbatan perpendikulyar yotadi, xromosomalarning bunday 
joylashishi ularning sonini, shaklini va kattaligini aniqlashga yordam beradi. Har bir tur 
mavjudotda ma’lum sondagi xromosomalar bor. Xuddi shu fazada har bir xromosoma bir xil ikki 
nusxadan - xromatidadan tashkil topganligi ko`riladi. 
Anafaza 
- xromosomalar xromatidalarining bir-biridan ajralishidan boshlanadi. Bu vaqtda 
har bir xromosoma hosil qilgan qiz xromosomalar (xromatidalar) qarama-qarshi qutbga qarab 
harakat qiladi. Bu tarzda «qiz yulduzi» shakllanadi (27-rasm, b). Xromosomalarning harakati bir 
xilda - sinxron kechadi. Bu harakat mexanizmi hali noma’lum. 

---

49 
28- rasm. A- mitoz bo`linish. Metafaza. Xromosomalar ekvatorda joylashgan. Ingichka 
ichak kriptasi. Elektron mikrofotogramma. X 12.000.1-xromosomalar, 2-mitoxondriya . 
28-rasm. B - mitoz bo`linish. Telofaza. Sitoplazmaning bo`linishi, qiz hujayra 
yadrolarining shakllanishi. Ingichka ichak kriptasi. Elektron mikrofotogramma X 12.000. 
1-qiz hujayralar yadrolari; 2-sitotomiya; 3-mitoxondriyalar. 
Telofaza 
- mitozning oxirgi davri. Uning boshlanishi xromosomalarning hujayraning 
qarama-qarshi qutblariga yetishiga to`g`ri keladi. Telofaza go`yo profazaning teskarisi bo`lib, 
hamma jarayonlar teskari tartibda ketadi. Duk yo`qoladi, buralgan xromosomalar yoyilib, 
uzunlashadi. Qiz yadrolar qaytadan tiklanadi, yadrocha va yadro qobig`i hosil bo`ladi (27-rasm, 
b, v 
va 28-rasm, 
b). 
Mitotik apparat parchalanadi va hujayra tanasining bo`linishi ro`y beradi 
(sitotomiya yoki sitokinez). Qiz hujayralari yadrosi interfazadagi hujayralarga xos tuzilishga ega 
bo`ladi. Sitotomiya mexanizmi hali yetarli o`rganilmagan. 
Xromosomalar (yunon. chroma - rang, soma - tana) - yadro xromatinidan tashkil topgan 
bo`lib, hujayralarning irsiy belgilarini saqlovchi substratdir. Har bir xromosoma uzunasi bo`ylab 
ikkita morfologik bir xil tuzilgan xromatidalardan tashkil topgan. Har bir xromatida bir gigant 
dezoksiribonukleoproteid ipchadan hosil bo`lgan. 
Shunday qilib, xromosoma, xromatidaning asosiy struktur birligi DNK. molekulasidir. 
Xromosomalarda uzunligi bo`yicha bo`yaluvchi qismlar - xromomerlar (yoki disklar) va 
bo`yalmaydigan qismlar - xromomerlar orasidagi qismlar farq qilinadi. 
Har bir gomologik xromosomalar - ma’lum bir muntazam tuzilishga ega. 
Xromosomalarning tuzilishi ma’lum turlar uchun doimiy. Xromosomalarning shakli birlamchi 
tortmaning joylashishiga, ya’ni xromosoma ikki yelkasining birlashish o`rniga bog`liq. 
Xromosomalarning bu yeri och bo`lib, unda ma’lum struktura- sentromera (kinetoxor yoki 
kinomera) joylashadi. 
Mitozning anafaza davri xromosomalarning morfologik tuzilishini o`rganish uchun 
qulay. Metafaza va anafazadagi ko`rinishga qarab xromosomalar 3 tipga bo`linadi: 1) 
akrotsentrik
- qisqa, ba’zan yaxshi ko`rinmaydigan ikki yelkali tayoqchasimon xromosomalar: 2) 

---

50 
submetatsentrik 
- turli uzunlikdagi yelkali L- ko`rinishini eslatuvchi xromosomalar; 3) 
metatsentrik V
-simon, yelkalari teng yoki deyarli teng xromosomalar. 
Xromosomalarning katta-kichikligi turli hayvonlarda keng doirada farq qiladi. Odatda 
odam xromosomalarining uzunligi 4-6 mkm atrofida. Turli hujayralarda xromosomalar soni har 
xil bo`ladi. Odam somatik hujayralarida soni juft, ya’ni diploid 46 xromosoma bor. Jinsiy 
hujayralar yakka, ya’ni gaploid xromosomalar to`plamini saqlaydi (odamda 23 ta). Ikki gameta-
ning (erkak va ayol) birlashishi natijasida gomologik xromosomalar qo`shiladi va diploid 
to`plam xromosomalarini hosil qiladi, ular keyingi hamma somatik hujayralarga beriladi. 
Hujayraning xromosoma to`plami faqat oddiy xromosomalarni 
(autosomalarni) 
ushlabgina qolmay, undan morfologik jihatdan va o`z xususiyati bilan farq etadigan kamida yana 
bitta xromosoma ushlaydi. Bunday xromosomalar 
qo`shimcha xromosoma 
yoki 
jinsiy 
xromosomalar 
deyiladi. Jinsiy xromosomalar tuzilishi bo`yicha 2 turli bo`ladi. Erkaklar somatik 
hujayralarida X-va Y xromosoma, ayol organizmida esa ikkita bir xil jinsiy xromosomalar 
uchraydi (XX). Spermatozoid va tuxum hujayra yadrolari birlashganda urug`langan tuxum 
hujayra bitta X-xromosomani spermatozoiddan, ikkinchi X-xromosomani esa tuxum hujayradan 
oladi. 1949yilda Barr va Bertram urg`ochi mushukning nerv hujayralari yadrosida erkak mushuk 
yadrosida uchramaydigan kichik xromatin tanachalar borligini ko`rsatishdi. Keyiichalik bunday 
tanachalar ayol neytrofil hujayrasida «baraban tayoqcha» shaklida bo`lishi aniqlandi. Hozirgi 
davrda jinsiy xromatin ayol (X-xromatin, Barr tanachasi) organizmining deyarli hamma hujay-
ralarida topilgan. Ma’lum bo`lishicha, ikki X-xromosoma ushlovchi ayol somatik hujayralarida 
ikki X-xromosomaning biri xromatin tanachalar shaklida joylashar ekan (shuning uchun bir X-
xromosoma tutuvchi erkak somatik hujayralarida bu tanacha topilmaydi). X-xromosomalar soni 
o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan genetik kasalliklarda bu tanachalar soni ortadi. 
Mitotik aktivlikning boshqarilishi. 
Hujayraning mitoz davriga o`tishi modda 
almashinuvidagi o`zgarishlar bilan bog`liq. Mitozning boshlanishida asosiy rolni DNK sintezi 
o`ynaydi, lekin bu jarayon mitozni aniqlamaydi. Chunki DNK sintezi mitozsiz ham tugashi 
mumkin. Organizmda hujayra bo`linishi ko`pgina faktorlar bilan boshqarilib turiladi. Mitotik 
aktivlikni regulyatsiya qilishda gormonning roli katta. 
Hujayraning regulyatsiya qiluvchi turli faktorlarga javobi uning funktsional holati, 
differentsirovka darajasiga va yoshiga bog`liq. Sutka davomida hujayra bo`linishining tezligi bir 
xil bo`lmaydi. Qizig`i shundaki, kunduzgi va tungi hayvonlarda mitozning sutka davomida 
o`zgarishi turlichadir. 
Meyoz.
Meyoz mitozning alohida turi. Meyozda ketma-ket 2 marta bo`linish natijasida 
xromosomalarning soni 2 baravar kamayadi. Birinchi mitotik bo`linishida gomologik 
xromosomalar yaqinlashadi (konyugatsiya) va qutblarga har bir gomologik juftdan butun 
xromosomalar o`tadi. 
Ikkinchi bo`linishda xuddi mitozdagi singari qutbga har bir xromosomadan xromatidalar 
ketadi. Meyoz yo`li bilan jinsiy hujayralar hosil bo`ladi. 
Gaploid to`plam xromosomalarga ega bo`lgan spermatozoid va tuxum hujayralari 
qo`shilishi natijasida dyploid to`plam tiklanadi («Spermatogenez va ovogenez» ga q.). 
Poliploidiya hujayra yadrosida DNK ning ikki va undan ko`p marta ortishidir. Bu holat 
mitoz bo`linish etaplarining buzilishi natijasida yuzaga keladi. Agar hujayralarning bo`linishi 
mitotik siklning postsintetik fazasida to`xtasa DNK miqdorini ikki marta ko`p saqlovchi 
hujayralar hosil bo`ladi. Ba’zi holatlarda hujayra yadrolaridagi DNK ning sintezi yana davom 
etishi mumkin. Bu esa bir yadroli 4 p, 8 p, 16 p DNK ni saqlovchi hujayralar hosil bo`lishiga olib 
keladi. Agar hujayra yadrosi bo`linsayu, lekin hujayra sitoplazmasining bo`linishi - sitotomiya 
bo`lmasa, unda 2 yadroli hujayralar hosil bo`ladi. DNK. miqdorini bir necha marta ko`p 
saqlovchi hujayralar 
poliploid hujayralar 
deb yuritiladi. Poliploid hujayralarni jigarda, siydik 
pufagida uchratish mumkin. Poliploid hujayralar aktiv funktsiya qilayotgan, differentsiallangan 
hujayralardir. 
Endomitoz yadro ichi mitoz bo`linishining bir turi hisoblanadi. Endomitozda 
xromosomalarning o`zgarishi yadro qobig`i buzilmay davom etib, xromosomalarning 

---

51 
spirallanishidan boshlanadi. Bu davrda xromosomalar yaxshi ko`rinadi. Endoanafazada 
xromosomalar xromatidaga ajraladi. Endotelofazada ajralgan xromosomalar despiralizatsiyaga 
uchraydi. Lekin, Brodskiy V. Ya, I. V. Urivayeva (1984) fikriga qaraganda zamonaviy usullar 
bilan tadqiq qilinganda ham bu bo`linish turi aniqlanmagan. 
Amitoz. Ba’zi manbalarda amitoz yoki to`g`ri bo`linish keltirilgan. Bu bo`linish 
patologik holatlarda ta’riflangan. Mualliflarning fikricha, bu bo`linish mitotik apparatni hosil 
bo`lishisiz va xromosomalarning spirallanishisiz kechadi. Hozirgi davrda bu bo`linish ko`pchilik 
tadqiqotchilar tomonidan rad etilgan.