Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Hujayraning o`sishi.
Har bir tirik mavjudot ma’lum o`lchamlarga ega. Bu o`lchamlarga 
organizm hujayralarining ko`payishn va o`sishi orqali erishiladi. Odam tanasining hamma 
hujayralari o`sish qobiliyatiga ega. Ammo bizning a’zolarimizdagi ko`pchilik hujayralar o`zining 
o`rtacha o`lchamlarini saqlab qoladi. A’zo aktivligining keskin oshishi yoki patologik jarayonlar 
natijasida hujayra o`lchamlari odatdagidan ko`ra kattalashishi - gipertrofiya kuzatiladi. 
Hujayraning hayot sikli, differentsiallanishi.
Yangi hosil bo`lgan hujayralar hayot 
siklini o`taydi. Hayot sikli hujayraning yangi hujayra hosil bo`lishida uning keyingi bo`linishiga 
qadar yoki o`ning o`lishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Hujayra o`z hayoti davrida 
bo`linishi, o`sishi, differensiallanishga uchrashi kuzatiladi. Shuning uchun hujayraning hayot 
sikli jarayonlarini ikki gruppaga bo`lish mumkin (Bloch D., Qndman Q., 1955). Birinchi 
gruppaga hujayraning bo`linishi bilan bog`liq jarayonlar kirib, uni avtosintetik interfaza deyiladi 
(30-rasm). Ikkinchi gruppaga esa, hujayraning o`sishi, differensirovkasi ma’lum vazifani 
bajarishga ixtisoslanishi mansubdir (geterosintetik interfaza). Differensirovkaga uchragan 
hujayra ixtisoslangan hujayra bo`lib, u ma’lum vazifani bajarishga moslashgan. Ular ko`pincha 
bo`linish qobiliyatini yo`qotadi. Masalan, differensiallangan qon hujayralari - eritrotsitlar, nerv 
hujayralari va hokazo. Ba’zi hujayralar differensirovka holatida bo`linish qobiliyatiga ega 
bo`ladi (jigar hujayralari). 
Embrional takomillashish davrida epiteliy, biriktiruvchi to`qima, mushak va nerv 
hujayralari embrional varaqlardan rivojlansa, yetilgan davrida differensiallanishga a’zolarning 
turli qismlarida joylashgan kambial hujayralar uchraydi. Qon ishlab chiqaruvchi organlardagi 
kambial hujayralar «o`zak hujayralar» deb yuritiladi. 

---

54 
30-rasm Hujayraning hayot siklidagi geterosintetik va avtosintetik interfazalarining 
o`zaro munosabati (Bloch, Cadman, 1955). 
Ichki doira-yangi hosil bo`lgan hujayraning yava qayta bo`linishga kirishi (avtosintetik 
interfaza); a- yangi ikki qiz hujayralarning hosil bo`lishi; b - hujayra bo`linmay, yadrolar 
bo`linishi natijasida ko`p yadroli hujayralarning hosil bo`lishi; v - mitozda yadro qobig`i 
buzilmay, xromosomalar sonining ikki marta ortishi-poliploid hujayralarning hosil bo`lishi; g - 
DNK reduplikatsiyasi ro`y berishi va hujayra bo`linmay uning massasining oshishi-politeniya. 
Tashqi doirada turlicha hayot siklini tugatuvchi differensiallashayotgan hujayra ko`rsatilgan. 1- 
hujayra o`limi; 2 - mitotik bo`linish qosiliyatnii yuqotgan ixtisoslashgan hujayra; 3 - hujayraning 
differensirovkaga uchramay ,bo’linishga kirishi; 4 - hujayraning differentsirovkaga uchrab, 
mitotik bo`linishga kirishi; 2s - va 4s- DNK diploid va tetraploid miqdori; 2n- va 4n-
xromosomalarning diploid va tetraploid yig`indisi. 
Hamma hujayralar ma’lum muddatda yashaydi. Masalan, eritrotsitlar 120 kungacha, 
epidermis hujayralari 4-10 kun va hokazo. Nerv va mushak to`qimasi hujayralari organizmniig 
butun hayoti davomida yangilanmaydi, degan fikrlar ham bor. Hujayra o`lish vaqtida hujayra 
yadrosi piknozga (yadro zichlashishi va donadorlikni yo`krtib kichrayishi), karioreksisga 
(yadroning mayda donachalarga bo`linib ketishi), kariolizisga (yadroshng erib ketishi) uchrashi 
mumkin. 

---

55 
Yadrodagi o`zgarishlar oqibatida (birga) sitoplazmada ham qaytarib bo`lmas o`zgarishlar 
yuz berib, natijada, hujayra halok bo`ladi.