“Ilm-zakovatimiz – senga, ona-Vatan!” mavzusidagi Respublika onlayn ilmiy-amaliy anjumani materillari

 
 
G.I. Karimova – Farg’ona davlat universiteti magistranti 
 
SANOAT KORXONALARINING IQTISODIY SALOHIYATI, UNING 
MOHIYATI VA UNI BAHOLASHNING AYRIM NAZARIY JIHATLARI 
Mamlakatimiz iqtisodiyotini yuksaltirishda sanoat korxonalarining iqtisodiy 
salohiyatini oshirish g'oyat muhim ahamiyatga egadir. Chunki, sanoat tarmog'i rivoji orqali 
mamlakatning barcha tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan, shuningdek fan-
texnikaning barcha yutuqlaridan unumli foydalanish imkoniyati yuzaga keladi. Shu nuqtai 
7
Эргашев, А. Х. (2017). Программа воздействия маркетинговой стратегии на прибыль предприятий 
Ферганского региона. // Новый университет. Серия «Экономика и право», (1 (71)). 

---

“Ilm-zakovatimiz – senga, ona-Vatan!” mavzusidagi Respublika onlayn
ilmiy-amaliy anjumani materillari 
15 
nazardan, prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning "Hududlarning sanoat salohiyatini 
oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi farmoniga ko'ra mahalliy sanoatni 
jadal rivojlantirish eng ustuvor yo'nalish etib belgilandi
8
.
Ma'lumki, har bir korxona mavjud resurslardan turli darajadagi samaradorlik bilan 
foydalanadi. Korxonaning iqtisodiy salohiyatini tahlil qilish orqali biz uni rivojlantirish 
uchun kelajakda bajarilishi lozim bo'lgan vazifalarni belgilashimiz, boshqaruv strategiyasini 
to'g'ri tuzish va tuzatishimiz, korxonaning raqobatbardoshligini oshirishimiz mumkin. 
Ko'pgina adabiyotlarda korxonaning iqtisodiy salohiyati sifatida korxona buxgalteriya 
balansining aktiv qismida joylashgan korxona tasarrufidagi moddiy boyliklar keltiriladi. 
Ma'lumki, barcha iqtisodiy jarayonlarning yuzaga kelishida nafaqat moddiy boyliklar, balki 
nomoddiy aktivlar ham ishtirok etadi. Shuningdek, hech qaysi jarayon inson omilining 
ishtirokisiz amalga oshmaydi. Shunday qilib, korxonaning iqtisodiy salohiyati deganda, 
unda sodir etilgan iqtisodiy jarayonni to'liq ta'minlaydigan barcha moddiy va mehnat 
resurslari hamda nomoddiy faollar tushuniladi
9
.
Korxonaning iqtisodiy salohiyati asosiy vositalar ya'ni, uzoq muddatli aktivlar va joriy 
aktivlar, mehnat resurslari, texnologiya, energiya resurslari va ijodiy faoliyat uchun 
tashkilot ixtiyoridagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan murakkab tizim hisoblanadi. Va bu 
tizim bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega. Uning asosiy xususiyati bo'lgan yaxlitlikning 
mazmuni sifatida, faqatgina potentsialning barcha elementlari mavjud bo'lgandagina 
yakuniy natijaga, ya'ni, ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishiga erishish mumkinligi 
keltiriladi. Bundan tashqari, o'zgaruvchanlik, elementlarning bir-biriga bog'lanishi, 
mahsulotlarga moslashuvchanlik va boshqa xususiyatlarni keltirishimiz mumkin. Ushbu 
mexanizmlarni o'rganish, ishlab chiqarish samaradorligini boshqarish vositasiga aylanadi, 
ishlab chiqarishni yangilashda sifatli yutuqlarga, investitsiya siyosatiga, moslashuvchanlik 
mexanizmini aniqlashga yordam beradi. Bu esa ijtimoiy ishlab chiqarish tannarxini 
pasaytirishga va jamiyat imkoniyatlarini oshirishga imkon beradi. 
Iqtisodiy salohiyatni baholashning turli usullari ishlab chiqarish imkoniyatlarining 
namoyon bo'lishini ayrim sohalari bo'yicha ma'lum ko'rsatkichlarni o'rganishni o'z ichiga 
oladi. Ular faqat ma'lum darajada iqtisodiy salohiyatning haqiqiy pozitsiyasini baholashga 
imkon beradi, lekin doimo dinamikada bo'lgan ko'plab omillar tufayli mutlaq ko'rsatkichga 
erishish mumkin emas. 
Sanoat korxonalarining iqtisodiy salohiyatining umumiy qiymatini topish formulasi 
sifatida quyidagi formula keltiriladi: 
𝐾
𝑖𝑠
= 𝐴𝑣 + 𝐴𝑦𝑙. 𝑚 + 𝑁𝑓 + 𝑋𝑞
bunda, 
𝐴𝑣
-asosiy vositalarning o'rtacha qiymati; 
𝐴𝑦𝑙. 𝑚
-aylanma mablag'larning 
o'rtacha qiymati; 
𝑁𝑓
-nomoddiy aktivlar (faollar)ning o'rtacha qiymati; 
𝑋𝑞
-xodimlarni 
tayyorlashga ketgan xarajatlarning jami summasi, ya'ni ularning o'rtacha "shartli qiymati". 
O'z navbatida, 
𝑋𝑞
ni topish formulasi quyidagichadir: 
𝑋𝑞 = ∑ 𝑎
𝑖
+ 𝑏
𝑖
𝑛
𝑖=1
8
Sh.M.Mirziyoyevning 09.06.2021 yildagi "Hududlarning sanoat salohiyatini oshirishga doir qo'shimcha 
chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-6244-sonli farmoni
9
M.Q.Pardayev.Iqtisodiy tahlil.T.,"Mehnat", 2004,-106b.

---