Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
IV BOB. DAVLAT MOLIYaSI STATISTIKASI 
 
4.1.  Davlat moliyasi statistikasining tarkibi 
 
Davlat  moliyasi  statistikasi  iqtisodiy  statistika,  moliya  statistikasining  muhim  va 
tarkibiy  qismidir.  Ma’lumki,  u  yoki  bu    mamlakatning  moliya  tizimining  tuzilishida 
umumiylik  (xalqaro  andozalar)  va  milliy  xususiyatlar  mavjud  bo’ladi.  Barcha 

---

 
78 
mamlakatlarning moliya tizimida davlat boshqaruvi sektorining moliyasi etakchi o’rinni 
egallaydi.  Moliya  tizimi  –  bu  milliy  iqtisodiyot  tarkibiga  kiruvchi  ichki  iqtisodiyot 
sektorlari (nomoliyaviy korporatsiyalar, moliya korporatsiyalari, davlat muassasalari, uy 
xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi notijorat  tashkilotlar va uy xo’jaligi) va «Qolgan dunyo» 
moliyasini  o’z  ichiga  oladi.  Bu  fikr  ushbu  kitobning  dastlabki  bob  va  paragraflarida 
bayon  qilingan,  ammo  «Moliya»,  «Moliya  statistikasi»,  «Davlat  byudjeti»  va  boshqa 
moliya-kredit  yo’nalishidagi  darslik  va  o’quv  qo’llanmalarida,  ma’ruza  matnlarida 
moliya  tizimi  va  davlat  moliyasiga  bo’lgan  yondoshishlarni    jahon  andozalariga  to’g’ri 
keladi,  deb  bo’lmaydi,  ularda  hanuzgacha  eskicha  qarashlardan  xolis  bo’linmagan. 
Masalan,  moliya  tizimi  davlat  moliyasi  va  xo’jalik    yurituvchi  sub’ektlar  moliyasidan 
iborat deyiladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar esa-turli mulk shaklidagi korxonalaridir. 
«Umumiqtisodiy  nazariya»  faniga  tegishli  bo’lgan  ba’zibir  darsliklarda  esa 
mamlakat  moliya  tizimiga:  1.  Korxonalar,  tashkilot  va  muassasalar  moliyasi.  2.  Davlat 
moliyasi. 3. Sug’urta moliyasi va 4. Kreditlash tizimi moliyasi kiritiladi, deb ko’rsatiladi.   
Ko’rinib  turibdiki,  bu  BMT,  XVF,  Jahon  banki,  OESR,  ES  statistika  bo’limlari 
hamkorligida  ishlab  chiqilgan  va  1993  yilda  ma’qullangan  Milliy  hisoblar  tizimi 
talablariga mos kelmaydi. 
Davlat  sektorining  moliyasi  tarkibini  belgilash  masalasi  yuqorida  bayon  qilingan 
holatdan  ham  birmuncha  yomonroqdir.  Masalan  Kavalyova.A.M.  tahriridagi  «Finansi» 
darsligida
1
 umumdavlat moliyasi tarkibiga davlat byudjeti, byudjetdan tashqari  fondlar, 
davlat  krediti,    sug’urta  fondlari,  fond  bozori  kiritilgan.  Boshqa  darsliklarda  davlat 
moliyasining  tarkibi  boshqacharoq  qilib  ko’rsatilgan.  Masalan    RAEN  muxbir  a’zosi  
L.A.  Drobozina  tahriridagi  «Finansi»  darsligida  esa  davlat  moliyasi  tarkibiga:  davlat 
byudjeti  tizimi,    davlat  krediti  va  mahalliy  hokimiyatlarning  (federativ  davlatlarda-
federatsiya  a’zolarining)  krediti;  byudjetdan  tashqari    maxsus  fondlar  va  davlat 
korporatsiyalarining moliyasi kiritiladi, deb bayon qilingan
2
. Bunday, jahon andozalariga 
mos  tushmaydigan  qarashlar  hatto  moliya    statistikasiga  oid  darslik  va  o’quv 
qo’llanmalarida
3
  ham  oydinlashtirilmagan.  Ularda,  hatto  davlat  moliyasi  statistikasiga 
alohida  e’tibor  berilmagan.  Faqat  B.T.  Ryabushkin  tomonidan  tayyorlangan    «Osnovi 
statistiki finansov» (M. Finstatform, 1997) o’quv qo’llamasida Rossiyada qabul qilingan 
an’analar  bo’yicha  davlat  moliyasiga  davlat  boshqaruvining  turli  bosqichlari  byudjeti, 
byudjetdan tashqari fondlar, davlat krediti, davlat korxonalarining moliyalari kiritildi, deb 
bayon  qilingan.  (4-bet).  Afsuski,  B.G.Boldirov  tahririda  nashr  qilingan.  «Finansi 
kapitalizma»  (M.  FiS,  1990)  darsligi  predmeti  va  vazifalari  paragrafida  bu  fanda 
g’arbdagi    davlat  moliyasi  to’g’risidagi  zamonaviy  nazariyalar  o’rganiladi  deb 
ko’rsatilgan holda monopolistik kapitalizm moliya tizimi 4 bo’g’indan: davlat byudjeti, 
mahalliy moliya, davlat korxonalari moliyasi va maxsus hukumat fondlaridan iborat deb 
ko’rsatilgan (22-bet).  
O’zbekiston  Respublikasida  tayyorlangan  o’quv  qo’llanmalarida  moliya,  moliya 
tizimi,  davlat  moliyasi,  moliyaviy    ko’rsatkichlar  va  boshqa  moliyaviy  masalalarga 
yondoshish  Rossiyada  nashr  etilgan  o’quv-uslubiy  adabiyotlar  doirasida  amalga 
                                                           
1
 «Финансы» под.ред. Проф. А.М.Ковалевой:.Фис, 1999г, 24 бет. 
2
 
«Финансы» под.ред. Проф. Л.А.Дробозиной, М.Юнити, Финансы, 1999г, 55 бет.
 
3
 Статистика финансов под.ред. П.П.Маслова М. Статистика, 1974, «Статистика финансов» под.ред. П.П.Маслова и 
В.И.Рябинина М. Статистика, 1979; «Статистика финансов» под.ред. В.Н.Салина. М: Ф и С, 2000; Дашинская Н.П. 
Финансово-банковская статистика. Минск: БГЭУ, 2007. 

---

 
79 
oshirilgan.  
Davlat  moliyasi  statistikasining  metodologiyasi,  ko’rsatkichlari  va  ularning  sifati, 
ishonchliligini baholash, tarqatish,  tashkil qilish ishlari ham moliya, pul-kredit va hamda 
iqtisodiy statistikaga oid xalqaro standartlarga asoslanganligining  ahamiyati kattadir. Bu 
standartlar: 

 
BMT,  XVF,  Jahon  banki,  OESR  va  Evropa  ittifoqining  statistika  qo’mitasi 
tomonidan  hamkorlikda  ishlab  chiqilgan  va  1993  yilda  BMTning  statistikasi 
komissiyasi tomonidan maqullangan milliy hisoblar tizimi (MHT-93); 

 
XVFning  to’lov  balansini  tuzish  bo’yicha  qo’llanmasi  (5-nashri,  1993)  va  unga 
2000 yilda kiritilgan o’zgarishlar va qo’shimchalar; 

 
XVFning  (1986)  davlat  moliyasi  statistikasi  bo’yicha  qo’llanmasi.  Ma’lumki, 
ushbu qo’llanma 1996 yildan boshlab, XVF tomonidan qayta ko’rib chiqilmoqda. 
Bundan  tashqari  statistikani  boshqa  jabhalariga  tegishli  bo’lgan  halqaro 
standartlar:  xalqaro  iqtisodiy  tavsifnomalar  MSOK  (ISIC),  mahsulot  va  xizmatlar,  baho 
va  bandlik,  tashqi  savdo  va  boshqalar  bo’yicha.  Bu  tavsiyanomalar    va  tavsifnomalar 
BMTning  ixtisoslashtirilgan  komissiyalari  (ILO  va  boshqalar)  va  BMTning  statistika 
kommisiyasi tomonidan tayyorlangandir. Jahon banki va XVF hamkorligida tashqi kredit 
(qarzlar)  statistikasi  bo’yicha  qo’llanma,  XVF  tomonidan  xalqaro  likvidlik  statistikasi 
bo’yicha ishchi qo’llanmasi tayyorlanmoqda. XVF birnecha yil oldin tayyorlagan moliya 
malumotlarini  xalqaro  tashkilotlarga  taqdim  qilish  va  tarqatishning  maxsus  xalqaro 
standarti  ham  ishlab  chiqilgan  edi.  Xalqaro  kapital  bozoridan  foydalanish  huquqiga  ega 
bo’lish  maqsadida  mamlakatlarning  iqtisodiy  va  moliyaviy  ko’rsatkichlarini  e’lon 
qilishning  ba’zibir  printsip  (asosiy  qonun-qoida)lariga    rioya  qilish  uchun  XVF 
ma’lumotlarni  tarqatishning  maxsus  standartini    ishlab  chiqdi.  Bu  va  hamda  yangidan 
tayyorlanayotgan  standart  -  tarqatilayotgan  statistik  ma’lumotlarining  sifatini  baholash, 
iqtisodiy  va  moliyaviy  ko’rsatkichlarning  ishonchligini  baholashda  juda  muhim 
me’yordir. 
Statistikaga  oid  xalqaro  standarlarni  milliy  statistikada  qo’llanma  sifatida 
foydalanish  va  ularni  joriy  etish  xalqaro  tashkilotlarga  (ayniqsa  iqtisodiy  tashkilotlarga) 
a’zo bo’lgan davlatlar uchun ahamiyatlidir: 

 
Xalqaro  tashkilotlarga  a’zo  mamlakatlar  shu  standartlarga  asoslangan  holda 
statistika ma’lumotlarini  taqdim etish majburiyatlarini oladilar; 

 
Bu  standartlardan  foydalanish  natijasida  resurslar  iqtisod  qilinadi,  statistikani 
uslubiy va tashkil qilishning eng zamonaviy usullari joriy etiladi; 

 
Xalqaro  miqyosda  taqqoslanadigan  ma’lumotlarga  ega  bo’linishi  iqtisodiy 
hamkorlikni  ya’nada  rivojlantirish  va  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  qilish 
imkoniyatlarini yaratadi. 
Xalqaro  standartlarni  joriy  qilishdan  yuzaga  chiqadigan  imkoniyatlar  va 
afzalliklarni  e’tiborga  olgan  holda  davlat  moliyasi  statistikasini  xalqaro  standartlarning 
tushunchalari,  ko’rsatkichlari  tizimi  va  ularni  hisoblash  uslubiyati,  tashkil  qilishning 
qonun-qoidalari asosida ko’rish lozimdir. Bu o’rinda iqtisodiy (makro-, mikro-) statistika, 
moliya,  pul-kredit  statistikasi,  to’lov  balansi  va  statistikasining  boshqa  jabhalari  MHT-
93ga  muvofiqlashtiriladi.  Chunki,  MHT-93  muhim  makroiqtisodiy  o’zgarishlarni 
o’rganish  bilan  birga,  u  ja’miki  iqtisodiy  statistikani  uyg’unlashtirish  va  o’zaro 
muvofiqlashtirishning samarali vositasidir. Shunga ko’ra, davlat moliyasi statistikasining 

---

 
80 
markaziy  bo’limi  va  hamda  metodologiyasining  asosiy  kaliti,  masalalarining    echimi  – 
davlat boshqaruvi sektorining chegarasi va tarkibini belgilashdir. Ma’lumki, 1986 yildagi 
davlat moliyasi statistikasi bo’yicha qo’llanmada (XVF) davlat sektorining  tarkibi, unda 
amalga  oshiriladigan  moliyaviy,  ishlab  chiqarish  va  tijoriy  harakatlarni  milliy 
iqtisodiyotning    sektorlariga  o’tkazish  borasida  MHT–68  bilan  birmuncha  farqlanishlar 
mavjud  edi.  Qo’llanmada  davlat  boshqaruvi  sektoridagi  davlat  boshqarish  idoralari  va  
davlat  muassalarining  asosiy  funktsiyasi  -  bu  jamoa  iste’moli  uchun    noxarid 
xarakteridagi  xizmatlarni  etkazib  berishligini  hisobga  olib  quyidagi  davlat  birliklari 
davlat  boshqaruvi  sektoriga  kiritilgan  edi:  1)  markaziy  hukumat  (boshqarishning 
markaziy idoralari); 2)   shtatlar,  viloyatlar  yoki  regionlar  xukumati;  3)  boshqarishning 
mahalliy  idoralari,  munitsipal  idoralar,  maorif  bo’limlari  va  boshqalar  ham;  4) 
davlatlararo  idoralar,  agar  ular  shu  mamlakat  xududida  soliqqa  tortish,  yoki  davlat 
sarflarini  amalga  oshirishsa.  Bu  qoida  asosan  Evropa  ittifoqiga  kiruvchi  mamlakatlar 
statistikasiga xosdir. 
Sotsial  sug’urta  bilan  bog’liq  bo’lgan  harakatlar  davlat  boshqaruvi  idoralarining 
tegishli bo’g’inlariga  tegishli deb ko’rsatilgan.  
Shu  qo’llanmada  davlatga  tegishli  yoxud  davlat  nazoratida  bo’lgan  va  xamda 
muayan ishlab chiqarish, tijorat yoki moliyaviy harakatlar bilan shug’ullanuvchi birliklar 
mahkamaviy  korxonalar deyilgan va nomoliyaviy  korxonalar va  moliyaviy  muassalarga 
ajratilgan,  ular  davlat  boshqaruvi  sektoriga  kiritilmagan.  Shuning  uchun  ularning 
moliyasi  milliy  iqtisodiyotning  tegishli  sektorlari:  nomoliyaviy  korporatsiyalar  va 
moliyaviy korporatsiyalar sektorlari tarkibiga kiritilgan. Milliy hisoblar tizimi (MHT-93) 
va  XVFning  davlat  moliyasi  statistikasi  bo’yicha  tayyorlanayotgan  qo’llamalarida 
mavjud  bo’lgan  farqlar  tugatilgan,  ya’ni  statistikaning  shu  bo’limida  MHT-93 
tavsiyanomalari  e’tiborga  olingan.  MHT-93  da  davlat  muassasalari  sektori  va  uning 
kichik sektorlarining tarkibi belgilangan. Shunga ko’ra, bu sektorga quyidagi rezidentlik 
institutsional birliklarning guruhlari kiritilgan: 

 
Markaziy, regional va mahalliy bo’g’inlardagi barcha davlat birliklari; 

 
Boshqarishning  barcha  bo’g’inlariga  tegishli  bo’lgan  barcha  ijtimoiy    ta’minot 
fondlari; 

 
Davlat  birliklari  tomonidan  nazorat  qilinadigan  va    asosan  moliyalashtiriladigan 
noxarid xizmatlar ko’rsatuvchi barcha notijorat tashkilotlar. 
MHT-93da  bu  sektorni  kichik  sektorlarga  guruhlashtirishning    muqobil        usuli 
ham  mavjudligi  ko’rsatilgan.  Bunda,  ijtimoiy  ta’minoti  fondlari  boshqarishning  tegishli 
bo’g’inlari tarkibiga kiritilgan. Bu erda ba’zi bir, masalan, institutsional birlik, rezidentlik 
atamalariga izoh bermoq o’rinlidir. MHT-93 da quyidagicha ta’rif berilgan: 

 
Institutsional    birlik-mustaqil  holda  aktivlarga    egalik  qilish,  majburiyatlar  qabul 
qilish  va  iqtisodiy  xarakatlar  va  boshqa  shahslar  bilan  qilinadigan  harakatlarda 
qatnashishga layoqatli iqtisodiy shaxs. 

 
Rezidentlik-mamlakatning  iqtisodiy  xududida  iqtisodiy  manfatining  markazi 
joylashgan  bo’lgan  instituttsional  birlik  rezident  bo’la  oladi.  Shu  tariflarga  ko’ra 
davlat rezidentlikka ega bo’lgan instituttsional birlikdir.  
Demak,  davlat  moliyasi  statistikasi  iqtisodiy  statistika  va  moliya  statistikasining 
muxim  va  tarkibiy  qismidir.  U  MHT  –  93,  pul-kredit,  to’lov  balansi  va  statistikaning 
boshqa  jabhalari  bilan  o’zaro  muvofiqlanishi  zarurdir.  Xalqaro  tashkilotlarning 

---

 
81 
statistikasida bunga erishilgan. Davlat moliyasi statistikasi bo’yicha XVF, Jahon banki va 
boshqa  xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  xalqaro  standartlar  tayyorlangan,  ular  yanada 
takomillashtirilmoqda.  Xalqaro  standartlarning  milliy  statistikaga  joriy  qilinishining  bir 
qancha imkoniyatlari  mavjudligini etiborga olib O’zbekiston Respublikasida ham  milliy 
statistikani jaxon standartlari asosida reformatsiya qilish va milliy schetlar tizimini joriy 
etish borasida Davlat dasturi (1994 yil) qabul qilindi.  
Davlat  moliyasi  statistikasi  tizimi-davlat  boshqaruvi  muassasalari  sektoridagi 
operatsiyalar  (harakatlar)  to’g’risidagi  birlamchi  ma’lumotlarni  to’plash,  ishlov  berish, 
taxlil  va  talqin  qilish,  hamda  iste’molchilarga  etgazib  berish  borasidagi  faoliyatda 
qo’llaniladigan iqtisodiy va statistik tushunchalar, hisoblash qoidalari va klasifikatsiyalar 
tuzish  to’g’risidagi  ko’rsatmalarning  majmuasidir.  Davlat  moliyasi  statistikasida  davlat 
muassasalari  sektorini  belgilash  printsiplari  ham  ko’riladi,  davlat  boshqaruvining 
faoliyati, uning natijalari, davlat muassasalari sektori chegarasida iqtisodiyotning boshqa 
sektorlariga  tegishli  sektorlarning  kvazi-davlat  operatsiyalari,  masalan,  pul-kreditni 
tartiblashtirish  ham  ko’riladi.  Davlat  moliyasi  statistikasini,  asosan,  byudjet  sohasini 
taxlil qilish maqsadlari uchun maxsuslashtirilgan tizim desa ham bo’ladi.