Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

M
q
p

1
 
 
 
2.  
ЯИМ
M
 
Birinchi  ko’rsatkich  ishlab  chiqarilgan  maxsulotni  bir  so’mlik  pul  massasiga 
to’g’ri  kelishini  xarakterlasa;  ikkinchisi  –  1  so’mlik  YaIM  to’g’ri  keladigan  pul 
massasining  zaxirasini  xarakterlaydi  va  pul  sohasi  holatining  muhim  indikatori  bo’lib 
hisoblanadi. 
Makroiqtisodiy  proportsiyalarni  tahlil  qilishda  almashuv  tenglamasi  dinamikasi 
ko’rsatkichlari  katta  rol  o’ynaydi.  Almashuv  tenglamasini  indeks  shaklida  quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
q
p
M
V
J
J
J
J



 
Bu  erda: 
V
  –  pul  aylanish  tezligi; 
M
  –  nominal  pul  massasi; 
R
  –  baho; 
Q  (q)
  – 
ishlab chiqarilgan maxsulot xajmi; 
J
 – indekslar. 
Bu indeksldarning o’zgarishi farqlanadi.
  
V
J
 va 
q
J
 o’zgarishi barqaror rivojlanish 
sharoitida  qisqa  davrlar  ichida  bir  tekis,  chunki  ishlab  chiqarish  chuqur  texnologik 
siljishlar  va  hisob-kitob  mexanizmi  bilan  bog’langan. 
p
J
  va 
M
J
  o’zgarishi  teskarisi, 

---

 
71 
to’satdan  o’zgarishlarga  bo’ysunadi  va  qisqa  muddatlarda 
p
J
  = 
M
J
  bo’ladi 
(
1
1


V
Q
J
ва
J
 bo’lgan sharoitda). 
Real pul massasi indeksi maxsulot fizik xajmi indeksiga teng (
1

V
J
 sharoitda)  
P
M
q
J
J
J
:

 
Yuqorida  keltirilgan  indekslarni  nazariy  va  boshqa  mamlakatlardagi  darajalariga 
nisbatan  haqiqiy  qiymatlarini  kuzatib  borish  joriy  davrdagi  muhim  tendentsiya  va 
disproportsiyalarni  va  kelgusida  ularning  o’zgarishini  prognoz  qilishga  imkon  beradi. 
Yalpi  ichki  maxsulotning  dinamikasi  pul  massasini  mumkin  bo’lgan  o’sish  sur’ati 
hisoblashga yordam beradi. Real pul massasi indeksining o’zgarishi bo’yicha inflyatsiya 
sharoitida  pul  oborotini  stabilizatsiya  qilish  chora-tadbirlarining  natijasini,  baho 
dinamikasi  bo’yicha  pul  massasining  oshib  ketmasligini  ushlash  chora-tadbirlarining 
ta’sirini baholash mumkin. 
Pul  –  bu  moliyaviy  aktivlarning  barcha  turidir.  Ular,  likvidlik  darajasi  bo’yicha 
quyidagilarga bo’linadi: 

 
naqd pullar – mutloq likvidli aktivlar (pul beligilari); 

 
naqdsiz pullar (depozitlar); 

 
qimmatli qog’ozlar; 

 
jahon pullar (xalqaro likvidli aktivlar). 
Inson tasavvurida pul deganda asosan naqd pul tushuniladi. O’zbekistonda rasmiy 
pul  birligi,  ma’lumki,  100  tiyindan  iborat  bo’lgan  so’m  hisoblanadi.  So’mni  emissiya 
qilish  bo’yicha  qaror  Respublika  Markaziy  banki  tomonidan  qabul  qilinadi.  Naqd  pul 
oboroti  –  bu  tovarlarning  muomalasi,  hizmat  ko’rsatish  va  turli  to’lovlarni  amalga 
oshirish jarayonidagi naqd pul xarakatidir.  
Lekin,  hozirgi  zamonda  pul  hisob-kitoblarini  amalga  oshiruvchi  asosiy  shakl 
naqdsiz oborot hisoblanadi. 
Naqd  pulsiz  oborot  deganda,  naqd  pulning  ishtirokisiz  schetlarga  yozish  orqali 
amalga oshiriladigan to’lovlar majmuasi tushuniladi. Oborotning bu turi keng rivojlangan 
bo’lib  (hozirgi  kunda  90%dan  ortiq  operatsiyalar  naqd  pulsiz  bajariladi),  respublika 
iqtisodiyoti  rivojlanib  borgan  sari  uning  hissasi  yanada  ortib  boradi.  Bu  omil  natijasida 
naqd pulga bo’lgan ehtiyoj keskin qisqaradi, muomala xarajatlari tejaladi, muomaladagi 
pul mablag’larining xavfsizligi pasayadi, hamma ishlar banklar orqali amalga oshirilishi 
munosabati bilan ularning xuquqiy jixatdan qonuniyligini nazorat qilish mumkin bo’ladi, 
korxona  va  tashkilotlar  hisob  raqamlariga  pul  mablag’larining  kelib  tushishi,  ular 
yaratgan  maxsulot  yoki  ko’rsatgan  xizmatlari  ijtimoiy  tan  olinishi  ta’minlanadi, 
xo’jaliklar  o’rtasidagi  aloqalar  mustaxkamlanadi,  tovar  va  pul  mablag’lari  xarakatlari 
tezlashadi.  Shular  bilan  bir  qatorda,  eng  asosiysi  naqd  pulga  bo’lgan  talab  va  shu  bilan 
birga  qog’oz  pullarni  (tangalarni  aytmasak  ham  bo’ladi)  chiqarish  (emissiya  qilish), 
ularni  saqlash,  tashish,  sanash,  havfsizlik  masalalari  bilan  bog’liq  bo’lgan  xarajatlar 
keskin  kamayadi.  Bu  shaklning  yana  bir  ustunligi,  hamma  operatsiyalar  soliqchilar 
tomonidan  kuzatilib  boriladi.  Ma’lumki,  naqd  pul  operatsiyalaridan  soliq  yig’ish  eng 
mushkul  ish.  Mana  shu  va  boshqa  sabablar  hisobga  olingan  holda  respublika  vazirlar 
maxkamasi  naqd  pulsiz  hisob-kitobga  o’tish  to’g’risida  qaror  qabul  qildi.  Qarorda 
ta’kidlanishicha,  mazkur  qarorning  ijrosini  ta’minlash  pulning  muomalada  asossiz 

---

 
72 
ko’payib ketishining oldini oladi. Juda to’g’ri fikr. Buning qanday amalga oshishini esa 
kelgusi hayot ko’rsatadi.  
Naqd pulsiz oborot quyidagi turlarga bo’linadi. To’lov maqsadiga qarab: tovar va 
xizmatlar  uchun  (to’lov  varaqasida  yanada  ham  aniqroq  yoziladi.  Agar  to’lov 
varaqasining  o’sha  punkti  to’ldirilmasa,  bank  uni  oborotga  qabul  qilmaydi),  tovarsiz 
operatsiyalar (kredit uchun soliqlar, jarimalar va h.k.); mablag’ni o’tkazish joyiga qarab 
bir  xududda;  xududlararo;  mamlakatlararo  hisob-kitoblar;  to’lovni  amalga  oshirish 
usullariga  qarab:  kafolatlangan  (oldindan  to’lovlar  uchun  pul  ajratilgan)  va 
kafolatlanmagan  hisob-kitoblar;  hisob  raqamlariga  pul  o’tkazish  yoki  o’zaro  qarzlardan 
kechish  orqali  hisob-kitoblar;  to’lov  kechiktiriladigan  hisob-kitoblar;  maxsulotni  sotish 
usuliga qarab: bevosita va bilvosita hisob-kitoblar. 
Naqd  pulsiz  oborot  ishlarini  tashkil  qilish  va  olib  borish  bilan  banklar 
shug’ullanadi.  Banklar  korxona  va  tashkilotlarning  arizasiga  binoan  naqdsiz 
operatsiyalarni amalga oshirish uchun: hisob raqami, joriy raqam, ssuda raqami, byudjet 
schyoti,  korrespondentsiya  raqamlarini  ochadi.  Bunday  raqamni  ochib,  ish  boshlagan 
korxona  va  tashkilotlarga  naqdsiz  operatsiyalarning  quyidagi  shakllaridan  foydalanish 
taklif etiladi: aktsept shakli; topshiriqnomalar orqali; akkredetiv; cheklar; o’zaro talab va 
majburiyatlarni  kechish  asosida  hisoblar;  rejali  to’lovlar  va  boshqalar.  Shuni  ta’kidlash 
zarurki, naqdsiz operatsiyalarning biron-bir shaklini tanlash bank mijozining shaxsiy ishi. 
Bu  ishga  bankning  aralashishi  mumkin  emas.  Bank  maslaxatchi  sifatida  qatnashishi 
mumkin.  
Pul  sifatida  ko’riladigan  eng  yuqori  likvidli  aktivlardan  biri,  hozirgi  kunda 
qimmatli  qog’ozlardir  (ularning  kelib  chiqishi,  turlari  va  samaradorligiga  darslikda 
alohida bob ajratilgan).  
Jaxon  bozorining  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  jahon  pulining  paydo  bo’lishiga 
olib  keladi.  Jahon  pulining  birinchi  shakli  oltin  bo’lgan.  XX  asrga  oltin  o’rnini 
rivojlangan  davlatlar  banknotlari  egalladi  –  valyuta.  Bugungi  kunda  oltin-valyuta 
zaxiralari  qo’llaniladi.  Bu  ko’rsatkichlardan  to’lov  disbalanslarini  tugatishda 
foydalaniladi.  Umumiy  zaxira,  odatda,  CDR  –  Special  Drawing    Rights  – 
o’zlashtirmaning maxsus xuquqi. O’MH – hisob-kitob valyutasi sifatida 4 (AQSh dollari, 
Evro,  F.sterling  va  ien)  ta  valyuta  asosida  hisoblanadi,  XVF  tomonidan  u  milliy 
valyutalarning  qiymatini  taqqoslanishini  (o’lchovdoshligini)  ta’minlovchi  vosita  sifatida 
emas,  balki  to’lov  balansining  saldosini  boshqarish  va  rasmiy  xalqaro  zaxiralar  va 
hisoblarini  to’ldirishga  mo’ljallangan.  O’MH  bilan  bir  qatorda  oldin  Evropada  EKYu, 
hozirgi kunda Evro qo’llaniladi. Ohirgilar mintaqaviy pul – hisob birligi hisoblanadi. 
Statistikaning eng muhim vazifasi pul massasini va aylanishi tezligini o’rganishdir. 
Zamonaviy banklarning qobiliyatlilik darajasi belgilaydigan ko’rsatkichlardan biri 
bo’lib,  ularga  mablag’ni  (naqdsiz)  kelib  tushish  xajmidir.  Pul  multiplikatori  ushbu 
qobiliyatni  xarakterlovchi  ko’rsatkich  hisoblanadi  va  u  zaxiralash  normasini  teskari 
miqdori bo’ladi: