Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

10.5. Moliyaviy ahvol, natijalar haqidagi  
ma’lumot manbalari 
 
iqtisodiyotning  barcha  sektorlarida  faoliyat  ko’rsatayotgan  korxona  va 
tashkilotlarning  moliyaviy  ahvoli  va  natijalari  to’g’risidagi  ma’lumot  manbalariga 
quyidagilar kiradi:  
1-sonli shakl – Buxgalteriya balansi. Balans birinchi navbatda aktiv va passivlarga 
bo’linadi.  Aktivlar  esa  uzoq  muddatli  va  joriy  aktivlarga  bo’linadi.  Passiv  qism  o’z 
mablag’lari  manbalari  va  majburiyatlarga  bo’linadi.  Balansdan  tashqari  schyotlarda 
hisobga olinadigan qiymatlar mavjudligi haqida alohida ma’lumotlar beriladi. 
2-sonli  shakl  –  Moliyaviy  natijalar  to’g’risidagi  hisobot.  Ushbu  hisobotda 
korxonaning maxsulot (tovar, ish va hizmatlar)ni sotishning yalpi foydasi (satr 010-020), 
asosiy  faoliyat  foydasi  (satr  030+040+090),  umumxo’jalik  faoliyatining  foydasi  (satr 
240-250-260)  summasi  beriladi.  Byudjetga  to’lovlar  to’g’risidagi  alohida  ma’lumot 
tuziladi.  Unda  daromad  solig’i,  yalpi  daromad  solig’i,  yagona  er  solig’i,  yagona  soliq, 
qo’shilgan  qiymat  solig’i,  aktsiz  solig’i,  er  osti  boyliklaridan  va  suv  resurslaridan 
foydalanganlik  uchun  soliq,  ekologiya  solig’i,  import  bo’yicha  bojxona  boji,  er, 
infrastrukturani rivojlantirish va boshqa soliqlar, maxalliy byudjetga yig’imlar, byudjetga 
to’lovlarning  kechiktirilganligi  uchun  moliyaviy  jazolar  bo’yicha  to’lovlar  summasi 
beriladi. Jami byudjetga to’lovlar summasi 440-satrda keltiriladi. 
2a-sonli  shakl  –  Debitorlik  va  kreditorlik  qarzlar  haqida  ma’lumotnoma.  Ushbu 
hisobotda  qarzlar  korxonaga  bog’liq  va  bog’liq  bo’lmagan  qarzlarga  bo’linadi.  Ulardan 
muddati  o’tgani  alohida  ko’rsatiladi.  Debitorlik  va  kreditorlik  qarzlari  respublika 
ichidagi, ichki idoraviy, respublikadan tashqaridagi qarzlarga bo’lib ko’rsatiladi.  
5f-shakl  –  Korxonaning  moliyaviy  ahvoli  to’g’risidagi  hisobot  (oylik).  Hisobot 
davridan  keyingi  oyning  15-sanasidan  kechiktirmay  yuridik  shaxslar,  ularning  alohida 

---

 
268 
bo’linmalari uy-joydagi tuman, shaxar statistika bo’limiga taqdim etiladi. 
Hisobot to’rt bo’limdan iborat bo’lib, birinchi bo’limda ustav fondida davlat ulushi 
(%da)  hisobot  davri  oxiriga  (yil  boshidan  ortib  boruvchi  yakunda)  daromad  solig’i 
to’lagunga  qadar  foyda  (zarar)  summasi  joriy    va  o’tgan  yilning  tegishli  davriga 
keltiriladi.  Ikkinchi  bo’limda  o’zaro  hisob-kitoblar  holati,  ya’ni  debitor  va  kreditor 
qarzlari 
beriladi. 
Uchinchi 
bo’limda  O’zbekiston  Respublikasi  va  xorijiy 
mamlakatlarning  xo’jalik  yurutuvchi  sub’ektlari  bilan  o’zaro  hisob-kitoblari  holati  1-
yanvar,  1-aprel,  1-iyul  va  1-oktyabrga  to’ldiriladi.  To’rtinchi  bo’limda  ishlab  chiqarish 
zaxiralari  va  tugallanmagan  ishlab  chiqarish  summasi  yil  boshiga  va  hisobot  davrining 
oxiriga beriladi. 
Hisobotni  barcha  mulk  shaklidagi  korxona  va  tashkilotlar  (kichik  korxoanlar, 
mikrofirmalar,  byudjet  tashkilotlari,  fermer  va  dehqon  xo’jaliklaridan  tashqari)  taqdim 
etadi. 
Qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar faqat yillik hisobotni 
taqdim etadi. Banklar va sug’urta tashkilotlari faqatgina 1-bo’lim “Moliyaviy natijalar”ni 
to’ldiradi.  010-satr  “Ustav  fondi  (kapitali)”da  davlatga  tegishli  bo’lgan  aktsiya  paketi 
(ulushi) %da to’ldiriladi. 
Foyda,  qarzdorlik,  ishlab  chiqarish  zaxiralari  va  tugallanmagan  ishlab  chiqarish 
ko’rsatkichlari  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  tomonidan  2002-yil  27 
dekabrda  140-son  bilan  tasdiqlangan  “Moliyaviy  hisobot  shakllari  va  ularni  to’ldirish 
bo’yicha  qoidalarni  tasdiqlash  to’g’risida”gi  Buyrug’i  tasdiqlangan.  Moliyaviy  hisobot 
shakllarini  to’ldirish  bo’yicha  qoidalardagi  1-sonli  “Buxgalteriya  balansi”,  2-sonli 
“Moliyaviy  natijalar  to’g’risidagi  hisobot”  va  2a-sonli  “Debitor  va  kreditor  qarzlar 
to’g’risidagi ma’lumot” singari to’ldiriladi. 
097-satrda  dehqon,  buyum  va  ixtisoslashgan  bozorlarda  tovarlar,  buyumlar  va 
qishloq xo’jaligi maxsulotlari bilan savdo-sotiq qiluvchi jismoniy shaxslar to’laydigan bir 
martalik yig’im to’ldiriladi. 
1-MB  (yillik)  shaklga  ilova  –  Xorijiy  sarmoya  ishtirokidagi  korxonaning  asosiy 
moliyaviy ko’rsatkichlari to’g’risidagi hisobot (yillik). Hisobot 25-martdan kechiktirmay 
xorijiy  sarmoya  ishtirokidagi  kichik  korxonalar  va  firmalar  tomonidan  o’z  joyidagi 
tuman,  shaxar  statistika  bo’limiga  taqdim  etiladi.  Ushbu  shaklda  korxonaning  quyidagi 
asosiy  moliyaviy  ko’rsatkichlari  yil  boshiga  va  oxiriga  beriladi:  A.  Debitorlik  va 
kreditorlik  qarzlari;  B.  Tovar  moddiy  zaxiralari;  V.  Moliyaviy  natijalar:  1)  maxsulot 
(tovar,  ish  va  xizmatlar)ni  sotishdan  tushgan  tushum  (qo’shilgan  qiymat  solig’i  va 
aktsizni hisobga olgan holda); 2) soliqlar (QQS va aktsizlar); 3) maxsulot (tovarlar, ish va 
xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushum; 4) sotilgan maxsulot tannarxi; 5) yalpi foyda (3-
4);  6)  davr  xarajatlari;  7)  asosiy  faoliyatdan  olingan  boshqa  daromadlar;  8)  moliyaviy 
faoliyat bo’yicha daromadlar; 9) moliyaiviy faoliyat bo’yicha xarajatlar; 10) favqulodda 
foyda (zararlar); 11) daromad (foyda) solig’i to’langunga qadar foyda (zarar) (5-6+7+8-
9+10);  12)  daromad  (foyda)  solig’i,  boshqa  soliqlar  va  foydadan  yig’imlar;  13)  yagona 
soliq to’lovi; 14) sof foyda (11-12); G. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan yalpi foyda 
va  byudjetga  to’lovlar  (soliqlar);  D.  Mavjud  va  foydaplanilgan  pul  mablag’lari;  E. 
Mavjud asosiy vositalar va ularning xarakati; J. Xarajatlar; Z. Nomoddiy hizmatlar uchun 
to’lovlar va asosiy vositalarni kapital ta’mirlashga qilingan xarajatlar. 
5s-shakli (choraklik) – Korxona xarajatlari to’g’risidagi hisobot. Ushbu hisobot 1-

---

 
269 
3  choraklar  uchun  hisobot  davrining  keyingi  oyning  25-sanasidan  kechiktirmay  yuridik 
shaxslar, ularning alohida bo’linmalari (davlat statistika organlari tomonidan belgilangan 
ro’yxat  bo’yicha)  –  o’z  joyidagi  tuman,  shaxar  statistika  bo’limiga  taqdim  etiladi. 
Xisobotda  korxona  xarajatlari  ikki  guruhga  ajratib  hisoblanadi:  a)  asosiy  faoliyat  turi 
bo’yicha; b) asosiy bo’lmagan faoliyat turlari bo’yicha. 
4-sonli  shakl  –  Pul  oqimlari  to’g’risidagi  hisobot.  Ushbu  hisobotda  pul  oqimlari 
quyidagi guruhlarga bo’lib o’rganiladi: 1) operatsion faoliyat; 2) investitsiya faoliyati; 3) 
moliyaviy faoliyat; 4) soliqqa tortish. 
Bularning  har  biri  hisobot  davrida  pul  qo’yilishi  va  chiqimini  xarakterlaydi. 
Masalan,  moliyaviy  faoliyat  bo’yicha  sof  pul  kirimi/chiqimi  quyidagicha  aniqlanadi. 
Olingan  va  to’langan  foizlar  plyus/minus  olingan  va  to’langan  dividentlar  plyus 
aktsiyalar  chiqarishdan  yoki  xususiy  kapital  bilan  bog’liq  bo’lgan  boshqa 
instrumentlardan  kelgan  pul  tushumlari  minus  xususiy  aktsiyalar  sotib  olingandagi  pul 
to’lovlari plyus/minus uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo’yicha pul tushumlari 
va  to’lovlari  plyus/minus  uzoq  muddatli  ijara  (lizing)  bo’yicha  pul  tushumlari  va 
to’lovlari plyus/minus moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari. 
Korxona  va  tashkilotlar  chet  el  valyutasidagi  pul  mablag’larining  xarakati 
to’g’risida alohida ma’lumotnoma tuzadilar. Yil boshidagi qoldiq summaga kelib tushgan 
valyuta  mablag’lari  (sotishdan  olingan  tushum,  konventatsiya,  moliyaviy  faoliyat 
bo’yicha  va  boshqalar  qo’shilib  sarflangan  valyuta  mablag’lari  ajratiladi,  kelib  chiqqan 
summaga chet el valyutasidagi pul mablag’larini qayta baholashda yuzaga kelgan kurslar 
saldosi qo’shilsa (ayrilsa), yil oxiridagi valyuta qoldig’i kelib chiqadi. 
Korxona  va  tashkilotlar  xususiy  kapital  to’g’risidagi  (5-sonli  shakl)  hisobotni  va 
asosiy vositalar xarakati to’g’risidagi (3-sonli shakl) hisobotni va boshqa xisobot (Moliya 
vazirligi va davlat statistika qo’mitasi tasdiqlagan)larni taqdim etadilar. 
Davlat  statistika  qo’mitasida  5f-shakl  ma’lumotlari  asosida  oylik  va  choraklik 
statistik  to’plam  va  byulletenlar  tayyorlanadi:  “Korxona  va  tashkilotlarning  moliyaviy 
natijalari”;  “O’zbekiston  Respublikasi  va  chet  el  xo’jalik  yurutuvchi  sub’ektlarning 
debitorlik  va  kreditorlik  qarzlari”;  “Korxona  va  tashkilotlar  xarajatlari”;  “O’zbekiston 
Respublikasi  korxona  va  tashkilotlarning  moliya-xo’jalik  asosiy  ko’rsatkichlari”; 
“O’zbekiston Respublikasi korxona va tashkilotlarning shaxsiy kapitali va pul oqimlari”; 
“Asosiy  mablag’lar  va  boshqa  nomoddiy  aktivlarning  mavjudligi  va  xarakati”; 
“O’zbekiston moliyasi” (yillik statistik to’plam). 
Hisobotlar orqali ma’lumotlar to’plash juda yaxshi usul. Lekin o’quvchiga eslatib 
qo’ymoqchimiz,  buxgalteriya  va  statistik  hisobotlar  orqali  to’plangan  ma’lumotlar 
monografik tekshirishlar o’tkazish uchun etarli emas. Agarda korxona va tashkilotlarning 
moliyaviy  natijalari  va  xolatini  chuqur  o’rganish  maqsad  qilib  qo’yilsa,  maxsus  tashkil 
qilinadigan kuzatishlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
270