|
10.4. Korxona faoliyatining moliyaviy natijalariga
inflyatsion jarayonlarning ta’sirini statistik baholash
Inflyatsiya asosida iqtisodiyot va moliya tizimining izdan chiqqanligi, buzilganligi
yotadi. Inflyatsiya pulning qadrsizlanishi, uning muomalada ko’payishi va tovar
ta’minotiga to’g’ri kelmasligi jarayoni sifatida qaraladi. Inflyatsiyaning ikki turi mavjud:
«talab inflyatsiyasi» va «xarajatlar inflyatsiyasi». Birinchi turda, tovarlarga (ish,
xizmatga) bo’lgan talab takliflardan yuqori bo’ladi, ikkinchi turda esa, bir tovarga to’g’ri
keladigan xarajatlar oshgan holda, u tovarlarning jami taklifi hajmi kamayib ketadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari bahosining o’sishi bilan bog’liq inflyatsiya, xom-ashyo,
materiallar, elektroenergiya va mehnat haqini ortishi asosida paydo bo’ladi. Bu mahsulot
ishlab chiqarish hajmining, tovar va xizmatlar jami taklifining va korxona foydasining
kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, inflyatsiya asosiy fondlarni takror ishlab
chiqarishga, amortizatsiya ajratmalari hajmiga va korxonaning barcha moliyaviy natija va
barqarorligini xarakterlovchi ko’rsatkichlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu erdan,
inflyatsiya va moliyaviy natijalar o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish zaruriyati tug’iladi.
Inflyatsiya darajasini o’lchash uchun, statistikada ko’rsatikichlar tizimi (qismiy va
to’liq) va baho indekslari ishlatiladi. Indeks metodi inflyatsiya jarayonini o’rganishda
264
boshqa metodlar ichida eng muhim o’rinni egalaydi. Inflyatsiyaning korxona moliyaviy
natijalariga ta’sirini o’rganishda, korxonaning natijaviy ko’rsatkichlari va baho
indekslari asos bo’lib xizmat qiladi.
Korxona va tashkilotning foyda summasi va rentabellik darajasi qator omillarga
bog’liq. Ular orasidan quyidagilarni ajratish zarur: solishtirma baholardagi taqqoslama
mahsulotni sotishdan tushgan mablag’ning o’zgarishi; solishtirma baholardagi
tannarxning o’zgarishi; taqqoslama mahsulot tannarxining o’zgarishi; yangi mahsulot
ishlab chiqarishni tashkil etilishi; sanoat mahsulotiga bo’lgan ishlab chiqaruvchilar
baholarini o’zgarishi; tovar–moddiy qiymatlarni sotib olish baholarining o’zgarishi;
asosiy fondlar va kapital qo’yilmalarni baholashning o’zgarishi; inflyatsiya bilan bog’liq
mehnat haqini o’zgarishi; foydani, sotilmaydigan operatsiyalarni o’zgarishi hisobidan
o’zgarishi; korxona aktivlari qiymatining o’zgarishi; korxona shaxsiy kapitalining o’sishi
(kamayishi) va boshqalar.
Bu omillarga qo’shimcha qilinishi, ular maydalashtirilishi yoki guruhlarga
ajratilishi mumkin. Masalan, birinchi omilda chiqarilgan mahsulot hajmini va
sotilmasdan qolgan mahsulot qoldig’ini o’zgarishini ajratish mumkin, ikkinchi omilda -
material talabchanlik, mehnat talabchanlik va fond talabchanlikni o’zgarishi. Alohida
omil sifatida chiqariladigan va sotiladigan mahsulot assortimentining o’zgarishlari
qatnashishi mumkin.
Quyidagi shartli misolda foyda va rentabellik hamda inflyatsiya o’rtasidagi
bog’liqlikni o’rganish maqsadida, keyingi hisob-kitobda qatnashadigan to’rt guruh
indekslarni olamiz:
-mahsulot (tovar, xizmat) sotish bahosi indeksi;
-xom-ashyo, material, yoqilg’i, xizmatlar va boshqalarni «sotib olish» indeksi;
-asosiy fondlar qiymati va kapital qo’yilmalarning o’zgarish indeksi;
-inflyatsiya munosabati bilan o’rtacha ish haqining o’zgarish indeksi.
Bu indekslar mahsulot va xarajat tarkibi o’zgarmas bo’lgan holatda hisoblanishi
zarurligini eslatib o’tamiz.
Misol.
Joriy davr uchun korxonaning quyidagi ma’lumotlari berilgan, ming so’m.
1. Mahsulotni sotishdan olingan sof tushum (mablag’), joriy baholarda –200000;
2. Sotilgan mahsulot tannarxi-160000, shu jumladan: moddiy xarajatlar - 128000;
amortizatsiya ajratmalari - 8000; ish haqi - 24000
3. Mahsulotni sotishdan olingan foyda - 40000;
4. Boshqa foyda - 3000.
5. Ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning o’rtacha qiymati - 60000;
6. Moddiy aylanma mablag’larning (aktivlarning) o’rtacha qiymati - 25000.
7. Pul mablag’lari, debitorlik qarzlari va boshqalar - 5000.
8. Shaxsiy kapital - 64000.
Bundan tashqari, quyidagi qo’shimcha ma’lumotlar mavjud:
1. Sotilgan mahsulot baho indeksi 2,5 baravarni tashkil qiladi;
2. Xom-ashyo, material, yoqlg’i va hokazo sotib olish bahosi indeksi - 2,35;
3. Asosiy fondlar va kapital qo’yilmalar bahosi indeksi –1,8;
4. Ish haqi indeksi –1,75 oshgan.
Bu ma’lumotlar asosida rentabellik ko’rsatkichini (inflyatsiya hisobga olingan va
olinmagan hollarda), hamda korxona foyda va rentabelligiga ta’sir qiluvchi omillarni
265
inflyatsiya ta’sirida o’zgarishini o’rganamiz.
1. Umumiy foyda summasi teng:
Fu=40000+3000=43000 ming so’m.
2. Korxona aktivlari qiymati (A) teng:
A=60000+25000+5000=96000 ming so’m.
3. Inflyatsiya hisobga olmagan holda korxona rentabelligi darajasi:
A. Mahsulot rentabelligi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
