ф
ф
ф
ming so’m.
Endi omillar ta’sirini hisoblaymiz. Yuqorida takidlanganidek, birinchi omil -
sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o’zgarishi. Bu omilning ta’sirini o’lchash
uchun quyidagi formula bilan sotilgan mahsulotning fizik hajmi indeksi aniqlanadi:
080
,
1
12650
13662
0
0
0
1
p
q
p
q
I
q
yoki 108,0%
Demak, sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmi 8% oshgan. Boshqa omillar ta’siri
yo’q deb, foyda summasini shu nisbatda o’sganligini aniqlaymiz.
243
08
,
0
3036
)
1
(
)
(
1
q
I
Ф
q
ф
ming so’m.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tarkibi o’zgarishining foydaga ta’siri quyidagicha
o’lchanadi:
сўм.
минг
4507
13662
3299019
,
0
13662
)
24
,
0
5699019
,
0
(
13662
12650
3036
13662
7786
0
1
0
1
0
0
1
1
)
.
(
p
q
p
q
Ф
p
q
Ф
Ф
С
Т
Foyda summasiga sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini ta’siri, tannarx
indeksi yordamida hisoblaniladi, ya’ni tannarx indeksining sur’ati bilan maxrajining farqi
bilan
1
0
1
1
q
z
q
z
I
z
bu erdan
1
0
1
1
)
(
q
z
q
z
Ф
z
5926
5876
11082
)
(
z
Ф
ming so’m.
Tannarxning ortishi bilan korxona foyda summasi 5926 ming so’mga kamaygan.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) bahosi o’zgarishining olinadigan foydaga ta’siri
baho indeksi sur’ati va maxrajining farqi bilan aniqlaniladi, ya’ni:
252
1
0
1
1
q
p
q
p
I
P
bu erdan
1
0
1
1
)
(
q
p
q
p
Ф
P
2730
13662
16392
)
(
P
Ф
ming so’m.
Biz, joriy davrda o’tgan davrga nisbatan foyda summasi 1554 ming so’mga
oshganligini bilamiz.
Xo’sh, bu o’zgarishga qaysi omillar ijobiy, va qaysi omillar salbiy ta’sir ko’rsatgan
ekan? Bu savolga javob berish uchun ularning birgalikdagi ta’sirini hisoblaymiz:
.
1554
2730
)
5926
(
4507
243
)
(
)
(
)
(
)
(
сўм
минг
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
p
Z
ТС
q
Ko’rinib turibdiki, uchta omil (1, 2, 4) ijobiy, bitta (3) omil salbiy ta’sir ko’rsatgan.
Hisoblangan ma’lumotlar yana shuni ko’rsatadiki, foyda summasi asosan sotish
bahosining oshishi va sotilgan mahsulotning assortimenti o’zgarishi hisobidan oshgan.
Rentabellik - ishlab chiqarishning daromadliligini, foydaliligini, samaradorligini
ifodalovchi ko’rsatkichdir. Agarda foyda ko’rsatkichlari korxonaning xo’jalik
faoliyatining mutloq natijasini, samarasini ifodalasa, rentabellik ko’rsatkichlari - nisbiy
samaradorlikni ifodalaydi. Rentabellik darajasi (R) turli usullarda hisoblanishi mumkin.
U iqtisodiy-statistik tahlili oldiga qo’yilgan maqsad va nisbatning sur’ati va maxrajida
tanlangan ko’rsatkichlarga bog’liqdir. Iqtisodiy-statistik tahlilda rentabellik (R)ning
quyidagi darajalari hisoblanadi (odatda % shaklida ifodalanadi).
1. Mahsulot (ish, xizmat)ni sotish (R
yaf
) rentabelligi =
ÿëï è ô î éäà
È ÒÕ
100
Bu ko’rsatgichi yordamida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxining
(ITX) 100 so’miga qancha so’m foyda olinganligi baholanadi. Bu ko’rsatkichni boshqa
shaklda ham hisoblash mumkin. Ya’ni:
R
ñî ô ò óø óì
È ÒÕ
ÿô
100
100
2. Asosiy faoliyat rentabelligi:
R
àñî ñèé ô àî ëèÿò äàí î ëèí àäèãàí ô î éäà
àô
È ÒÕ + Dx
100
Bunda ishlab chiqarish tannarxi va davr xarajatlarining (Dx) 100 so’miga yalpi
foyda va davr daromadi to’g’ri kelishi aniqlandi.
3. Umumxo’jalik faoliyati rentabelligi:
Sof foyda
Rux = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
100
Balans valyutasi( barcha aktivlarining o’rtacha qiymati)
Bu ko’rsatkichda barcha avanslashtirilgan kapital (barcha aktivlar) ning
samaradorligi baholanadi. Bu o’rinda iqtisodiy, moliyaviy tahlil va boshqa ilmiy-amaliy
adabiyotlarda kitobdan-kitobga ko’chirilishi natijasida ba’zan bayon qilinayotgan
R
Áàëàí ñ ô î éäà
Á
ÀÈ Ô + Ì ÀÔ + Í Ì À
100
ishlab chiqarish fondlarining rentabelligi ko’rsatkichini aslo
to’g’ri deb bo’lmaydi. Bu ko’rsatkich xalq xo’jaligi balansi (moddiy ishlab chiqarish
sohasining primatligi) tamoyili asosida hisoblanardi va talqin qilinar edi. Ma’lumki, sof
foydani shakllantirishda barcha iqtisodiy aktivlar (tovar ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish sohasiga tegishli faoliyat aktivlari) faol qatnashishi mumkin. Bunda xo’jalik
253
yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyatining natijasi (foydasi) ham mavjud bo’ladi.
Nisbatning maxrajida moddiy aylanma fondlar (MAF)ni olinishi ham etarli emas.
Rentabellikning bu ko’rsatkichida chetdan jalb qilingan va o’ziga tegishli aktivlar (kapital)
dan foydalanish darajasiga baho berib bo’lmaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’ziga
tegishli kapital samaradorligi, rentabelligi, ya’ni quyilgan o’zining kapitalining bir (100)
so’miga olingan foyda darajasini baholash muhimdir. Bu masala ayniqsa investitsion
loyihalarni moliyaviy baholashda muhim.
4.
Do'stlaringiz bilan baham: |