Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
 
9.5. Valyuta kurslariga ta’sir qiluvchi omillar  
va ularning tahlili 
 
Xalq  xo’jaligining  deyarli  barcha  ko’rsatkichlari  (tashqi  aloqalarga  bog’liq 
ko’rsatkichlarning barchasi) valyuta kurslari bilan bog’liq, xuddi shunday valyuta kurslar 

---

 
226 
iqtisodiy  (nafaqat)  ko’rsatkichlar  hajmi,  tarkibi  va  dinamikasining  o’zgarishi  bilan 
chambarchas bog’liq. Shuning uchun ham milliy iqtisodiyotimizning chet el aloqasi bilan 
bog’liq  ko’rsatkichlari  valyuta  kursini  o’zgarishini  hisobga  olgan  holda  aniqlanishi 
valyuta  kursini  hisoblashda  milliy  iqtisodiy  ko’rsatkichlardagi  o’zgarishlar  hisobga 
olinishi  kerak.  Bu  juda  og’ir  ish.  Ishni  osonlashtirish  uchun  uni  quyidagi  bosqichlarga 
bo’lamiz. 
Birinchi  navbatda  ta’sir  qiluvchi  omillar  soni  aniqlanadi.  Ular  ichki  va  tashqi, 
bevosita va bilvosita ta’sir qiluvchi, boshlang’ich va ikkilamchi, to’g’ri va teskari ta’sirli 
va boshqa omillarga bo’linadi. 
Bu omillar orasida aniq makonda va zamonda eng muhim, xal qiluvchi ahamiyatga 
ega bo’lgan omillar quyidagilar bo’lishi mumkin: 
1. Turli valyutalarga bo’lgan talab va takliflarning o’zgarishi omillari; 
2.  Mamlakat  daromadlarida  bo’ladigan  o’zgarishni  ifodalovchi  omillar.  Masalan, 
O’zbekiston  respublikasining  milliy  daromadini  o’sish  sur’ati  boshqalarga  nisbatan 
yuqori bo’lsa, respublika valyutasi kursi o’sadi, boshqa mamlakatlar kursi esa pasayadi. 
3. Bahoning nisbiy o’zgarishi. Agarda bir mamlakatni ichki baholari tezroq o’ssa, 
boshqasiniki o’zgarmasa, birinchi mamlakatni iste’molchilari arzon tovarni sotib olishga 
xarakat qiladi va ikkinchi davlat valyutasiga talab oshadi, taklif esa pasayadi. 
4.  Inflyatsiya.  Qaysi  davlatda  boshqa  davlatlarga  nisbatan  inflyatsiya  darajasi 
doimiy  yuqori  bo’lsa  u  davlatni  valyuta  kursi  pasayib  boruvchi  valyuta  kursiga  ega 
bo’ladi. Bu isbotini quyidagi shartli raqamlarda ko’rish mumkin: 
(foiz hisobida) 
Oylar 
Yanvar 
Fevral 
Mart 
Uch oy 
uchun 
Baho indeksining o’sishi 
Chet mamlakat valyuta 
kursining o’sishi 
1,8-2,1 
 
0,8-1,2 
1,3-1,8 
 
0,5-1,0 
0,9-1,6 
 
0,5-1,0 
4,1 
 
1,8 
5.  Foiz  stavkalari.  Ularning  o’zgarishi  valyuta  kursining  o’zgarishi  bilan  to’g’ri 
bog’liqlikda. Stavkalarning oshishi bilan valyuta kursi pasayadi va teskarisi. 
6.  Ishsizlik  darajasi.  Ishsizlik  darajasi  bilan  valyuta  kursining  o’zgarishi  o’rtasida 
teskari bog’lanish mavjud. 
7. Hukumat siyosati. Agarda davlat o’z siyosatni o’zgartirishi to’g’risida to’satdan 
e’lon  qilsa  valyuta  kursi  keskin  o’zgarib  ketadi.  Qaysi  tomonga  o’zgarishini  oldindan 
aytib berish juda og’ir masala. 
8.  Milliy  ishlab  chiqarish.  Bir  tekisdagi  iqtisodiy  o’sish  milliy  valyuta 
barqarorligining  asosidir.  Iqisodiyotning  bir  tekisda  o’sishining  kutilishi,  bu  milliy 
valyutaning  mustaxkamlanishi  belgisidir.  Biroq,  milliy  iqtisodiyotning  xaddan  tashqari 
sur’atlar  bilan  o’sishi  ham  yaxshilikka  olib  kelmasligi  mumkin.  Bizga  mu’lumki, 
iqtisodiyoti juda tez sur’atlar bilan o’sgan  mamlakatlarda, shu sur’atlar bilan inflyatsiya 
boshlandi. Inflyatsiyaning paydo bo’lishi byudjet defitsitiga olib keladi.  
9. Yalpi ichki mahsulot. Bu ko’rsatkichni ortishi milliy valyutani qimmatlashuviga 
olib  keladi  va  teskarisi.  Agarda  qisqa  muddatini  olsak  bu  bog’liqlik  unchalik  yorqin 
bo’lmasligi mumkin. Valyuta bozorini quyidagi reaktsiyalari bizga ma’lum: 
-  agarda  YaIM  real  o’sishi  kutiladigan  darajadan  yuqori  bo’lsa  valyuta  kursi  o’sishi 
mumkin (juda ham yuqori darajada emas) va teskarisi; 

---

 
227 
- agarda YaIM o’sish juda ham yuqori bo’lsa valyuta kursi tez oshadi. 
10. Sanoat ishlab chiqarish indeksi. Bu ko’rsatkich o’zgarishning milliy valyutaga 
ta’siri YaIM o’zgarishi bilan bir xil. 
11. Ishbilarmonlar optimizm indeksi. Bu ko’rsatkich eng katta korxonalar va davlat 
moliya  xizmati  xodimlarini  (odatda  boshliqlari)  sub’ektiv  xulosalari  asosida 
hisoblaniladi. Bu ko’rsatkichning o’sishi valyuta kursining ortishiga olib keladi. 
12.  Pul  taklifi.  Davlatning  umumiy  pul  massasining  qisqarishi  bahoning 
pasayishiga va milliy valyutaning qimmatlashuviga olib keladi. 
13. Byudjeti defitsiti. Agar mamlakatda byudjet defitsiti mavjud bo’lsa, uning o’z 
pul  mablag’lari  etishmaydi  va  natijada  bu  defitsitni  qoplash  uchun  chet  davlatlardan 
kredit  olishga  majbur  bo’ladi.  Chet  davlatdan  kredit  olish  milliy  valyutaning  qiymatini 
pasayishiga olib keladi. 
14.  Valyuta  birjalaridagi  amalga  oshiriladigan  operatsiyalarga  bo’lgan  soliqlar. 
Soliqning  ortishi  bilan  sotib  olinadigan  valyutaning  real  kiymati  ortadi,  sotiladigan 
valyutaning  qiymati  tushib  ketadi.  Bu  muammodan  qutilish  uchun  banklar  hamma 
operatsiyani banklararo bozorga ko’chiradi. U bozorda soliq yo’q. 
15.  Planlashtirilmagan  kapital.  Afsuski  bu  omil  juda  tez  uchraydi.  Masalan, 
to’satdan bo’ladigan inqirozlar, urushlar va boshqalar.  
16.  Riskli  harakatlar,  mish-mishlar,  vasvasalar,  noto’g’ri  ma’lumotlarni  tarqatish 
va  h.k.  Bular  orasida  eng  xavflisi  xalqni  mish-mishlar  asosida  vasvasaga  tushib 
qolishidir.  Xalqqa  taniqli  shaxslarning  bir  og’iz  noto’g’ri  gapi  ham  hamma  narsani 
o’zgartirib  yuborishi  mumkin.  Masalan,  moliya  bozorida  eng  taniqli  shaxslardan  biri 
Sorosning bir chiqish qilishi bilan 1999yil Rossiya rublining kursi 2-3 baravarga pasayib 
ketganini eslaylik. Bu albatta boshqa MDX davlatlari valyuta kursining ham o’zgarishiga 
olib keldi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.  
17.  To’lov  balansi.  Bu  balansda  quyidagi  ikki  ko’rsatkichni  o’zgarishi  valyuta 
kursining o’zgarishiga olib keladi: a) savdo balansining saldosi ijobiy bo’lsa kurs oshadi 
va  teskarisi;  b)  kapitallar  harakati  balansida  chet  davlat  qimmatli  qog’ozlarini 
daromadliligi bizni mamlakat qimmatli qog’ozlarini daromadliligidan yuqori bulsa milliy 
valyuta mablag’lar chet davlat valyutasiga o’ta boshlaydi va milliy valyuta kursi pasayadi 
va teskarisi. 
Yuqorida  sanab  o’tilgan  omillarni,  adabiyotda  turli-tuman  klassifikatsiyalarini 
uchratish  mumkin.  Bu,  albatta,  konkret  vaqt,  joy  va  sharoitga  bog’liq.  Biz  keltirgan 
klassifikatsiya,  aynan  MDX  davlatlarini  shu  kungi  sharoitini  va  omillarni  zanjirsimon 
ta’sirni hisobga olgan holda tasvirlangan. 
Bu  erda,  shuni  ta’kidlash  zarurki,  ob’ektiv  omillar  guruhi  (milliy  ishlab  chiqarish 
sur’ati  va  proportsiyasi,  talab  va  taklif,  eksport  va  import  bitimlari,  to’lov  balansi), 
psixologik  omillar    (ma’lumot  va  noto’g’ri  ma’lumot,  psixologik  xujum,  vasvasalar, 
mish-mishlar),  kelishuv  va  qo’rqitish  omillari  (oligarxiyalar,  etnik  mojaralar,  e’lon 
qilinmagan  urushlar,  korruptsiya,  mafiya,  sotqinlik)  guruhlarining  yorqinligiga 
qaramasdan  ularning  real  hayotdagi  valyuta  kursiga  ta’siri  mantiqiy  kutilgan  holda  bir 
tekis  bo’lmasligi  mumkin.  Masalan,  xozirgi  kunni  oladigan  bo’lsak,  valyutlar  kursining 
o’zgarishi psixologik va kelishuv omillari ta’sirida emas, faqat iqtisodiy omillar ta’sirida 
o’zgarayapti  deyishga  bizda  hech  qanday  asos  yo’q.  Chunki  iqtisodiy  omillari  asosida 
valyuta  kursining  o’zgarishi  pastdan  balandga  yoki  balanddan  pastga  keskin  sakrash 

---

 
228 
metodi bilan  emas,  balki  asta-sekin  o’zgarib  boradi.  Mamlakat iqtisodiyoti bir  kun  yoki 
bir xafta ichida ikki yoki uch marta bir tomonga qarab o’zgarishi mumkin emasligi juda 
katta iqtisodchi bo’lmagan insonga ham tushunarli. 
Valyuta kurslariga omillar  ta’sirni o’rganishni  bitimlar samaradorligini baholash 
bilan  yakunlash  mumkin.  Ma’lumki,  har  qanday  bitim  samaradorligi  olingan  foyda 
summasini, shu summani olish uchun qilingan sarf-xarajatlar summasiga taqqoslash bilan 
aniqlanadi. Bu erda natija va xarajatlar deganda biz nimani nazarda tutishimizga bog’liq. 
Foyda  summasi  deb  biz  yalpi  yoki  sof,  operatsion,  balansli  foyda  summasini  olishimiz 
mumkin.  Oldimizga  qo’yilgan  maqsadga  muvofiq,  valyuta  bitimlarini  samaradorligini 
o’rganishda  har  xil  usullardan  foydalanish  mumkin.  Masalan,  butun  mavjud  shaxsiy 
kapital  samaradorligi,  aktivlar  samaradorligi,  ishlab  chiqarish  samaradorligi,  muomala 
samaradorligi  va  h.k.  hisoblanishi  mumkin.  Agar,  butun  mavjud  shaxsiy  kapital 
samaradorligi  o’rganmoqchi  bo’lsak,  sof  foyda  summasi  shaxsiy  kapital  hajmiga 
bo’linadi.  Shu  bilan  birga,  agar  hamma  ko’rsatkichlar  va  ularning  biriktiruvchilari  bir 
davlat  valyutasida  hisoblangan  bo’lsa,  samaradorlik  ko’rsatkichlari  chet  davlatni  yoki 
milliy  valyutada  hisoblanishiga  qaramasdan,  ular  o’zaro  teng  bo’ladi,  agar  ularning  bir 
qismi  bir  davlat  valyutasida,  ikkinchi  qismi  boshqa  davlat  valyutasida  hisoblansa, 
samaradorlik ko’rsatkichlari bir-biridan farq qiladi yoki notaqqoslama holga kelib qoladi. 
Farqlar  valyutalar  nominallari  farqiga  teng  bo’ladi.  Buni  albatta  hisobga  olish  zarur. 
Bunday  paytda  u  yoki  bu  ko’rsatkichlar  hisob-kitobi  alohida      bajariladi,      umumiy 
ko’rsatkichlar esa konsolidatsiyalangan formada hisoblanadi, ya’ni valyutalarni birortasi 
o’sha hisoblanadigan kunni kursi bo’yicha boshqa valyutaga aylantiriladi. 
Yana  bir  muhim  masala  milliy  statistika  ko’rsatkichlarni  shu  davlatda 
qo’llaniladigan  valyuta  kurslarni  o’zgarishini  hisobga  olgan  holda  muvofiqlashtirish 
hisoblanadi.  
Bu  muvofiqlashtirish  baholarning  o’zgarishini  (inflyatsiya  indeksini)  hisobga 
olgan  holda  xuddi  milliy        ko’rsatkichlarni  muvofiqlashtirish  singari  o’sha  birin-
ketinlikda,  o’sha  asoslarda,  tamoyillarda,  umuman  olganda  o’sha  texnologiya  va 
protsedurada  amalga  oshirilishi  shart,  aks  holda  notaqqoslama  muammosiga  duch 
kelamiz. 
Milliy valyuta kursini pasayishi (ortishi), baholarning umumiy o’sishi asosida shu 
mamlakat puli umumiy qadrsizlanishining bir turi bo’lib, umumiy to’plamning bir qismi 
sifatida qo’rilishi va mamlakat pul oborotidagi xissasi hisobga olinishi kerak. 
Umumiy  inflyatsiya  munosabati  bilan  valyuta  kursining  pasayishi  hisobidan  joriy 
milliy statistik ko’rsatkichlarni tuzatib chiqish va ularni solishtirma baholarda tasvirlash 
va hisoblash (U
s.b
.) quyidagicha amalga oshiriladi: 
1. Tegishli ichki inflyatsiya (U
ichki inf.) 
indekslari asosida o’rtacha tortqichli umumiy 
inflyatsiya  indeksi  (U
umum.inf.
)  hisoblanilib,  olingan  natija  tegishli  joriy  baholarda 
hisoblangan milliy ko’rsatkichlar indekslariga (U
j.b.
) ko’paytiriladi: 
U
s.b.
 = U
j.b.
 x U
umum.inf.
                   
 
2.  Joriy  valyutadagi  oborot  indeksini  (Uv.o.)  milliy  valyuta  kursi  indeksiga 
ko’paytirib, U(v.o.)
s.b.
 = U(v.o.)
j.b.
xU
ichki  inf
., bundan keyin solishtirma bahodagi umumiy 
indekslar o’rtacha tortqichli indekslar shaklida hisoblaniladi: 
(U
mil.s.b.
 x d
m.v
.) (U(v.o.)
j.b.
xd
ch.v.
), 
 
 
 
bu erda (U
s.b,
 U(v.o.)
s.b
.): /
ichki inf.
 - ichki inflyatsiya indeksi; J
umum.inf
. - umumiy inflyatsiya 

---

 
229 
indeksi;  U
s.b.
  -  solishtirma  bahodagi  indeks;  U
j.b.
  -  joriy  baholardagi  indeks;  U
(v.o.)
  - 
valyuta  oboroti;  d
ch.v.
  -  milliy  valyutadagi  oborot  hajmi;  b
ch.v.
  -  chet  el  valyutasidagi 
oborot hajmi. 
Shunday tarzda umumiy inflyatsiya indeksi aniqlanadi, ya’ni: 
U
y.u.
= (U
v.i.
∙ d
m.v.
)+(U
val.i.
 ∙ d
val.
) 
Masalan. Mamlakatda 2009 yilning birinchi uch oyida baho indeksi 1,05 teng, shu 
jumladan AQSh dollariga bo’lgan baho indeksi - 1,018, ichki inflyatsiya indeksi - 0,952, 
valyuta inflyatsiyasi indeksi - 0,982; ichki milliy mahsulot 1 foizga ortdi (I - 1,01). Ichki 
mahsulotni yalpi milliy mahsulot umumiy hajmidagi xissasi 80%, qolgan qismi esa chet 
el valyutasi oborotiga to’g’ri keladi. Bu erdan, 
Umumiy inflyatsiya indeksi teng: 
(0,952 x 0,8) + (0,982 x 0,2) = 0,958. 
Bu  hisoblangan  indeksni  korrektor-indeksi  deb  ham  atashadi.  Yalpi  milliy 
mahsulotni solishtirma baholardagi indeksi teng: 
1,01 x 0,958 = 0,968 (yoki x 100 = 96,8%). 
Bu  degani  mamlakatda  yalpi  milliy  mahsulot  1%  oshgan  emas,  balki  uning  fizik 
hajmi 3,2% kamaygan. 
Solishtirma  baholardagi  yalpi  milliy  mahsulot  indeksini  ikki  etapda  aniqlash 
mumkin: 
1. Bunda umumiy baho indeksi aniqlaniladi: 
(1,05x0,8) + (1,018x0,2) = 1,0436  
Bu indeksni YaIMni deflyator-indeksi ham deb atashadi. 
 
2. Bunda YaIMni solishtirma baholardagi indeksi aniqlaniladi: 
1,01 : 1,0436=0,968. 
Samaradorlikni  tahlil  qilishda  umuman,  moliyaviy  samaradorlikni  o’rganishda 
qisman,  moliyaviy  holatlarni  bo’laklarga  bo’lib  o’rganib  bo’lmaydi  (agar  o’rganilsa 
xodisani  bir  qismi  o’rganilishi  mumkin),  chunki  ishlab  chiqarishning  (sotishning), 
aktivlar  va  shaxsiy  kapitalning  samaradorligi  uzviy  bog’liq.  Bu  ko’rsatkichlarning 
birgalikdagi  tahlili  quyidagi  savolga  javob  berishga  yo’l  ochadi  -  ishlab  chiqarish  va 
shaxsiy kapitalning rentabelligini oshirish uchun alohida olingan birlik (operator), firma-
kompaniya  yoki  butun  mamlakat  bo’yicha  ta’sir  qilishning  qaysi  richaglariga  ega. 
Agarda  operatorlar,  kompaniyalar  bir  turda  bo’lsa  bu  savolga  javob  berish  qiyin  emas, 
agarda  teskarisi  bo’lsa,  bu  holat  bir  qancha  qo’shimcha  ko’rsatkichlarni  hisoblashni  va 
ularni  valyuta  kurslari  o’zgarishini  hisobga  olgan  holda  korrektivlashni  talab  qiladi. 
Shuning  uchun  ham  samaradorlik  tushunchasi  -  bir  butun  tushuncha  sifatida  qaralib 
samaradorlikni  tuzib  turuvchi  bo’laklari  uzviyligida  o’rganiladi.  Ularga  investitsiyalash, 
ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatlar kiradi. 
Samaradorlikni  aynan  shunday  tushungan  holda,  investitsiya  qilingan  kapitalni 
daromadliligi  (Return  on  Equity,  ROE),  ishlab  chiqarish  rentabelligi  va  kapital 
rentabelligi ko’rsatkichlarini aniq baholash mumkin. 
 

---

 
230