Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

partiyada chiqarilgan qimmatli qog’ozlar xajmi (donalarda). 
Qimmatli  qog’ozlarga  bo’lgan  baholarning  o’zgarib  turishi  munosabati  bilan 
bahoning  barqarorligini  hisoblash  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bahoning  barqarorligi 
quyidagicha hisoblanadi:  
Bahoning barqarorligi = 100 – variatsiya koeffitsienti. 
Variatsiya koeffitsienti teng: 
P
V
100



.  Bu erdan   






i
i
i
q
q
p
p
2
2

 
bu erda 
V
 – variatsiya koeffitsienti; 
2

 – o’rtacha kvadratik chetlanish; 
R
i
 – i
 kun uchun 
kotirovka bahosi; 
P
– o’rtacha oylik baho; 
q
i
 – i
 bitim miqdori. 
Bozor  xajmi  ko’rsatkichlari,  uning  sifatini  xarakterlovchi  ko’rsatkichlar  bilan 
to’ldiriladi.  Qimmatli  qog’ozlar  bozori  sifati  ko’rsatkichlariga  quyidagilar  kiradi:  



i
i
i
q
q
p
P

---

 
176 
bozorning  baholanishi,  qimmatli  qog’ozlarning  oboroti;  davlat  qimmatli  qog’ozlariga 
hizmat ko’rsatish sarflarini davlat byudjeti xarajatlari va yalpi ichki maxsulotdagi hissasi.  
Bozorning baholanishi (P/E – Price / Earnings) – birja kapitalizatsiyasi summasini 
umumiy  foyda  summasiga nisbati bilan hisoblanadi,  qimmatli qog’ozlarni oboroti esa – 
davrdagi amalga oshgan bitimlar xajmini birja kapitalizatsiyasi summasiga nisbati bilan. 
Va  nihoyat,  qimmatli  qog’ozlar  bozori  korxonalari  ko’rsatkichlar,  ya’ni  fond 
birjalari  ko’rsatkichlari.  Fond  birjasining  ko’rsatkichlari  birja  kapitalini,  personalini, 
daromad  va  xarajatlarini  ifodalovchi  ko’rsatkichlarga  bo’linadi.  Masalan,  birja 
daromadlarini  olsak,  ular  quyidagilardan  tashkil  topadi:  fond  birjasi  hizmati  bo’yicha 
tushumlar; treyding uchun to’lovlar; listing uchun to’lovlar va boshqalar.  
Qimmatli  qog’ozlar  bozoridagi  jarayonlarni  o’rganishda  va  baholashda,  qimmatli 
qog’ozlarning  chiqarilshi,  joylashtirilishi,  muomalasi,  daromadi  va  daromadliligi 
ko’rsatkichlaridan  ham  foydalaniladi.  Statistikada  bu  ko’rsatkichlar  faqat  statikada 
o’rganilmasdan, balki dinamikada ham o’rganiladi. 
Qimmatli  qog’ozlarni  chiqarilishi  (har  bir  emitent  bo’yicha  alohida)  ma’lum  bir 
paytga chiqarilgan qimmatli qog’ozlari soni va summasi (qiymati) bilan xarakterlanadi. 
Qimmatli  qog’ozlarni  joylashtirish  deganda  biz  ularni  birinchi  bozorini,  ya’ni  ilk 
bor  sotilishini  tushunamiz.  Ma’lumki,  qimmatli  qog’ozlarni  ilk  bor  sotish  bilan  asosan 
emitentlar  va  vositachilar  shug’ullanishadi.  Statistik  hisobotlarda  ilk  bor  sotilgan 
qog’ozlarni soni va summasi to’g’risida ma’lumotlar keltiriladi. 
Ma’lumki,  qimmatli  qog’ozlar  bir  necha  bor  sotilishi  mumkin.  Ularning  sotilishi 
va qayta sotilishi ikkinchi bozor, ya’ni fond bozorida amalga oshiriladi. Qimmatli qog’oz 
birjada sotilishi uchun, oldin kotirovka varaqasiga (listing) kiritilishi kerak. 
Har  qanday  qimmatli  qog’oz  ham  listingga  kiritilavermaydi.  Listingga  kiritilish 
shartlari  mavjud.  Masalan,  Nyu-York  fond  birjasiga  kiritilishi  uchun  aktsiya  quyidagi 
talablarga  javob  berish  kerak.  Kompaniya  aktsiyasining  balansdagi  qiymati  18 
mln.dollardan  kam  bo’lmasligi;  kompaniyani  foydasi  keyingi  3  yildan  2  mln.doll.  kam 
bo’lmasligi;  100  va  undan  ortiq  aktsiyaga  ega  bo’lgan  2000  aktsioneri  bo’lishi;  ochiq 
savdoga kamida 1100000 dona aktsiya chiqargan bo’lishi; ularning oylik oboroti 100000 
donadan oshishi. 
Rossiyada bu talab pastroq. Masalan, MTsFBning ikki talabi mavjud: emitentning 
kapitali (sof aktivlari) summasi 50 mln. rub. kam bo’lmasa (tijorat banklari uchun); 100 
mln. rub. - boshqa emitentlar uchun. Qimmatli qog’ozlar soni, tegishli ravishda 2500 va 
5000 dona. Bulardan tashqari emitentlar MTsFBga: emissiya loyihasi; moliyaviy hisobot; 
e’lon qilingan va to’langan dividendlar hajmi ma’lumotlarini topshirishlari kerak. 
Qimmatli qog’ozlar muomalasi to’g’risidagi ma’lumotlar hisobotlarda ma’lum bir 
davrga  beriladi.  Ularga:  sotilgan  va  sotib  olingan  qimmatli  qog’ozlar  soni;  sotilgan  va 
sotib  olingan  qimmatli  qog’ozlar  summasi  va  boshqalar  kiradi.  Bunday  ma’lumotlar 
emitentlar va qimmatli qog’ozlarning turlari bo’yicha alohida beriladi. 
Foizlar, dividendlar va kupondan olingan daromad hisoblaniladi. 
Mutloq daromad summasi aktsiya bo’yicha dividend summasiga tengdir. Dividend 
aktsiyalar soniga proportsional taqsimlanuvchi sof foydaning bir qismi. 
Hukumat,  aktsionerlik  jamiyatlari,  korxona  va  tashkilot  obligatsiyalari  bo’yicha 
belgilangan  daromad  summasi  ularning  nominal  qiymatidan  foiz  shakli  usulida 
aniqlanadi.  Bu  summa  obligatsiyaning  necha  yilga  chiqarilganligiga  bog’liq.  Muddat 

---

 
177 
tugagandan keyin obligatsiya qaytarib sotib olinishi kerak. 
Obligatsiyalar,  sertifikatlar  va  veksellar  bo’yicha  daromad  summasi  belgilangan 
foiz  stavkasi,  ularning  nominal  qiymati  va  ulardan  foydalanish  muddatiga  qarab 
aniqlanadi. 
Xazina  majburiyatlari  va  hukumat  obligatsiyalari  bo’yicha  daromad  hajmi 
kupondan olinadigan foiz stavkasi va qimmatli qog’ozning o’sgan qiymatiga bog’liq. 
Aktsiya bo’yicha daromad summasi dividendlar va aktsiyalar sotib olish va sotish 
(kurs) narxlari farqining yig’indisiga teng. 
Dividend summasi va normasi quyidagi formulalar bilan aniqlaniladi: