Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

K
K
p
P
P
i

 
 
 
 
Maxsus indekslar quyidagi formula bilan 
P
P
N
K
kj
j
N



1
 
 
 
 
 
bu erda: R
K1 
va 
R
K0
 -
 turli aktsiyalarning o’rtacha sotish (kurs bo’yicha) narxi; j - 
ma’lum kompaniyalarning aktsiyalar soni (nomi); R
kj -
 j sondagi aktsiyalarni sotish (kurs 
bo’yicha) narxi; N -aktsiyalar soni. 
Dunyoga taniqli Dou-Djons indekslari hammasi shu formula bilan hisoblangan. 
Dou-Djons  indekslari  "Uoll  Strit  Djornel"  jurnalining  redaktori  Dou  nomi  bilan 
bog’liq.  U  kishi  bu  indeksni  birinchi  marta  1897  yilda  12  har  turli  aktsiyalarni  kursini 
qo’shib, olingan natijani 12 bo’lib hisoblagan. 
Dou-Djonsni 4ta indeksi mavjud: sanoat indeksi (30 ta yirik kompaniya bo’yicha); 
transport  indeksi  (20  ta);  kommunal  (15  ta);  kompleks  [i  -65  (30  +  20  +  15)].  Bu 
indekslarni "Dou Djons end kompani" kompaniyasi hisoblaydi va chop qiladi. 
Dou-Djons 
indeksini 
quyidagi 
shartli 
ma’lumotlar  asosida  hisoblash 
texnologiyasini ko’rib chiqamiz (7.1-jadval). 
7.1-jadval 
Uchta mebel kompaniyasi aktsiyalarining bozor bahosi va soni 
Ko’rsatkichlar  
Yillar  
1-yil 
2-yil 
3-yil 
1. Aktsiyaning bozor bahosi, so’m 
     Buxoro mebel 
     Toshkent mebel 
     Quva mebel 
2. Aktsiyalar soni, ming dona 
     Buxoro mebel 
     Toshkent mebel 
     Quva mebel 
 
2000 
1300 
1700 
 
6 
48 
72 
 
2100 
1500 
1840 
 
6 
48 
72 
 
1150 
1580 
1900 
 
12 
48 
72 
 
Birinchi yil uchun aktsiyaning o’rtacha bahosi teng:  

---

 
181 
сўм
P
1667
3
1700
1300
2000
1




 
сўм
P
1813
3
1840
1500
2100
2




 
7.1-jadvalda  keltirilgan  ma’lumotlardan  ko’rinib  turibdiki,  3-yilga  kelib  Buxoro 
mebel  o’z  aktsiyalarini  ikkiga  bo’ldi,  ya’ni  aktsiyalar  soni  ikki  barobarga  ko’paydi. 
O’rtacha baho bu o’zgarishni hisobga olishi kerak. Shuning uchun o’rtachani uchinchi yil 
uchun ikki variantda hisoblaymiz: 
1. Xech narsa o’zgarmagan:  
сўм
P
7
,
1926
3
1900
1580
1150
2





 
2.  Aktsiya  bo’lindi.  Bu  variantda  o’rtacha  bahoni  hisoblashdan  oldin  o’zgaruvchi 
koeffitsient – bo’luvchi “
D
” hisoblanadi: 
0
0
1
1
D
P
P
D




 
Bizning misolimizda:      
7
,
1926
D
1900
1580
1150



            bu erdan  


4031
,
2
7
,
1926
:
1900
1580
1150




D
 
Uchchala  kompaniyadan  yana  birortasi  aktsiyasini  bo’lishini  e’lon  qilguncha 
o’rtacha  birja  baholarini  hisoblashda  yuqorida  hisoblangan  bo’luvchidan  foydalanib 
turiladi. Bu protsedura kurslarni vaqt bo’yicha taqqoslash imkoniyatini beradi.  
Demak,  hisoblangan  bo’luvchidan  foydalanib,  uchchala  kompaniya  bo’yicha 
uchinchi yil uchun aktsiyani o’rtacha bahosini aniqlash mumkin: 
сўм
P
7
,
1926
4031
,
2
1900
1580
1150
3




 
Hisoblangan o’rtacha ko’rsatkichlar asosida baho indekslarini hisoblaymiz:  
%
76
,
108
0876
,
1
1667
1813
ёки
J


 
%
27
,
106
0627
,
1
1813
7
,
1926
ёки
J


 
Bu  degani,  o’rtacha birja baholari  ikkinchi  yilda  birinchi  yilga  nisbatan 8,76%ga, 
uchinchi yilda ikinchi yilga nisbatan 6,27%ga o’sgan. 
Har  qanday  o’rtacha  arifmetik  miqdorlarga  o’xshab  Dou-Djons  indekslarini 
kamchiligi  eng  yuqori  kotirovkaga  ega  bo’lgan  yoki  qimmat  aktsiyalarni  umumiy 
o’rtacha ta’sirini hisobga olmaydi. Bu muammoni quyidagi formulani qo’llash bilan xal 
qilish mumkin. 
j
k
j
j
kj
K
N
K
P
P




1
 
bu  erda: 
R
kj
  -
  bitmdagi  K  kompaniyani  aktsiyasini  sotish  bahosi;  K
j
  -  shu  kurs 
bo’yicha sotilgan aktsiyalar soni; 
N
j
 - j
 bitimdagi sotilgan aktsiyalar soni. 

---

 
182 
Har  turli  kompaniyalarning  aktsiyalari  bahosini  dinamikasini  tahlil  qilishda, 
an’anaviy indekslar qo’llaniladi: 





N
j
j
j
k
N
j
j
klj
N
P
N
P
Ip
1
0
1
   
 
 
 
 
bu erda: 
N
j
 - j nomli chiqarilgan aktsiyalar soni. 
Qimmatli  qog’ozlar  amaliyotida,  bizga  ma’lumki,  ko’pchilik  milliy  birjalar,  o’z 
mamlakatlari  iqtisodiyotining  o’ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  turlicha 
indekslarni hisoblashadi va chop qilishadi. Ular bizga ma’lum bo’lsada, ularni hammasini 
bu  erda  keltirish  va  tahlil  qilish  bu  darslikni  vazifasiga  kirmaydi.  Bu  ish  maxsus  "Birja 
statistikasi" darsligida amalga oshirilishi mumkin.