Ilm-fan rivojiga hissa qo'shgan kashfiyotchi olimlar

ARXIMED HAQIDA AFSONA

Arximed, itarib chiquvchi kuch jism hajmi qadarli suyuqlik og’irligiga teng, degan xulosaga qanday kelgani haqida afsona bor.

U Sirakuza podshosi Gieron (eramizdan 250 yil oldin) tomonidan o’ziga berilgan masala ustida fikr yuritdi. Gieron podsho oltin toj yasagan ustaning to’g’riligini tekshirishni Arximedga buyurdi. Tojning og’irligi uni yasashga berilgan oltin og’irligiga teng bo’lsa ham, podsho tojni oltinda arzon metallar qorishmasidan yasalgan va uni unga berilgan sof oltin og’irligiga teng bo’lishi uchun kattaroq qilgan, deb shubhalangan. Arximedga esa tojni sindirmay uning takibida aralashma bor yoki yo’qligini aniqlash vazifasi berilgan edi. Arximedga qanday usuldan foydalanish aniq ma’lum emas edi. Dastlab u bir bo’lak oltinning og’irligidan 19,3 marta ortiqligini aniqladi. Boshqacha aytganda, Oltinning zichligi suv zichligidan 19,3 marta katta.

Arximed toj yasalgan modda zichligini topishi kerak edi. Agar bu zichlik suv zichligidan 19,3 marta katta bo’lsa, u holda toj sof oltindan bo’ladi, aks holda undan katta yoki kichik qiymat chiqsa toj sof oltindan qilinmagan, degan xulosaga keladi. Tojni og’irligini topish oson, ammo uning hajmini qanday topish kerak? Toj shakli juda murakkab bo’lgani uchun Arximedni shu narsa qiynadi. Bu masalada Arximed ko’p kunlar bosh qotirdi. Kunlardan bir kun u hammomda suvga to’la vannaga tushganda bir qancha suv vannadan tashqariga to’kiladi, birdan masalani yechishga imkon beradigan fikr keladi. O’zining kashfiyotidan shodlangan Arximed: “Evrika!!!”, “Evrika” ya’ni “Topdim !” “Topdim !” –deb xitob qiladi.

Uning topgan narsasi shundan iborat edi: har qanday jism suvga botirganda o’zining hajmiga teng bo’lgan suvni siqib chiqaradi.

Arximed dastlab tojni suvga to’la idishga botirib tojning hajmini aniqladi. tojning og’irligini shu tojning hajmiga teng bo’lgan suvning og’irligi bilan taqqosladi. Agar toj og’irligi uning hajmiga teng bo’lgan suv og’irligidan 19,3 marta katta bo’lsa u sof oltindan bo’lishi kerak. Boshqacha aytganda, tojning zichligini aniqlab, uni sof oltin zichligi bilan solishtirdi. Natijada podshoning savoliga javob topib, tojning zichligi sof oltin zichligiga teng emasligini aniqlagach. Shu bilan ustaning aldagani fosh etildi, fan esa ajoyib kashfiyot bilan boyidi.