Ilimiy izertlew erkinshegi hám alım juwapkerligi

. Ilimiy izertlew erkinshegi hám alım juwapkerligi.

Ilimiy dóretiwshilik erkinshegi tiykarınan mámleket hákimiyati hám pán arasındaǵı óz-aramunosabatdan kelip shıǵadı. Ilimiy biliwde ilimpazlar socialmas'ulligining barǵan sayın artıp barıwı jaxon kóleminde globallasıwjarayonlari barǵan sayın keskin tús alıp atırǵan házirgi dáwir ózgesheligi esaplanadi. Etikalıq normalar axamiyatining barǵan sayın artıp barıwı ayırım ilimiyyo'nalishlardagi tadkikotlarnicheklashda óz ańlatpasın tabıp atır. Buǵan genmuxandisligi, medicina ilmiga tiyisli ayırım izertlew temaları mısal bóla aladı. Pán, onıń jańalıqlarına munasábet barǵan sayın ózgerip barıp atır, sebebifan sap ilimiy bilim tiykarına qurıladı, ol shak-gúmansız qádiriyat, jámiyetke, insan hám insaniyat máselelerine salıstırǵanda neytral (birotala ǵárezsiz), onıń siyasatqa, ruwxıylıqǵa, qádiriyatlarǵa xesh kanday baylanısı joqqabilidagi qarawlar ómirde uz tastıyıqın tapmadi. Gáp sonda, jámiyet materiallıq vama'naviy faktorlardıń ajıralmas birliginen ibarat pútin social sistema. Butizimning barlıq elementleri (ekonomika hám siyasat, pán jáne social ómir) óz-arabir-biri menen bekkem baylanısqan hám óz-ara tásir hám reakciyada.

Pán sol quramalı social sistemanıń quramı hám ol jámiyettaraqqiyotini támiyinlewi kerek bolǵan social ań forması. Ol jámiyetkefaol tásir kórsetkeni sıyaqlı jámiyet, sociallıq-siyasiy, ruwxıy faktorlar, social processler ilimiy bilimler qáliplesiwiniń áhmiyetli faktorıxisoblanadi. Pán tek ilimiy bilimlerdiń óziginaemas, ol insan (alımshaxsi) dıń sanalı iskerligi xam bolıp tabıladı. Alım shaxsı, onıń turpayı, iskerliginde, ol jasaǵan social ortalıq, arnawlı bir dáwir kadriyatlari kórinetuǵınbuladi. Sol ortalıqǵa tán qádiriyatlar — adamgershilik, xalk, jámiyetmanfaatlari jolında xizmet etiw, tańlaw erkinshegi sıyaqlı qádiriyatlar alımshaxsida uz ańlatpasın tabadı. Usı ortalıq qushaǵında qáliplesken mútájlik vamanfaatlar onıń ilimiy jumısı ushın tiykar esaplanadi.

Ilimpazlardıń social juwapkerliginiń artıp baruvi XX ásir aqırı vaxozirgi dáwirde tábiy-ilimiy hám texnikalıq bilimlerdiń adamgershiliklilashuvida óz ańlatpasın taptı. Pikir erkinshegi hám alım juwapkerligi mashqalası xilma qıylı pikirlerningshakllanishiga sebep boldı. Ayırımlar ilimiy izertlewler ushın xesh qandayto'siq bolmawi kerek, dep xisoblasalar, basqalar pán álbette mámlekettomonidan basqarilmasligi kerek, degen pikirdi ilgeri súrgenler. Lekin ilimiyizlanishlar shegarasın anıqlaw waqıtı keldi, degen juwmaq kelip shıǵadı. Buchegara Insan, insaniyattıń mápleri menen tikkeley baylanıslı hám tábiyaatbilan jámiyet baylanıslılıǵına tikkeley tiyisli. Ilimiy bilimlerdingamaliyotga qollanıwı tábiyaat -jámiyet munasábetlerine unamsız tásir kórsetiwimumkin. Bul bolsa uz gezeginde dúnyanıń, insannıń oǵan tásirin inabatqaoladigan “jańasha” modelin ilimiy tiykarlash zárúrshiligin keltirip shıǵarıp atır. Rim klubı teoretikleriniń dúnyanıń “jańa modeli”da insan faktorınıń ornı, pán- texnika rawajlanıwı gumanizm maksadlaridan kelip chiqmog'i kerek, degen tıyanaqlı qarawları social zárúrat hám alım juwapkerligi mashqalasınxal etiwdiń uziga tán jańa jolı bolsa, ájep emes.

Juwapkershilik -social axamiyatli minnet hám wazıypalardıń atqarılıwı, onıń okibatiga juwapkerlikti xls etiw, ańǵarıw.

Alım juwapkerligi: a) kásiplik hám b) social juwapkershilik kurinishlaridanamoyon boladı. Iri alım V. I. Vernadskiy ilimpazlar uz ilimiy izertlewlerioqibatlaridai kóz jumbasliklari, olar ilimiy izertlew aqıbetleri ushınmas'ul ekenligin esten shıǵarmawları kerekligin qatań aytıp ótken edi. Pán (ilimiy bilimler) dıń etikalıq motivların tuwrı ańǵarıw alımningijtimoiy juwapkerliginde kórinetuǵın boladı. Daslep pán rawajlanıwı, ilimiybilimlar mudami jaqsı islikke xizmet etiwge adamlar ishonar edi, deydiN. Bar óz eskertkishlerinde. Lekin avgust 1945 jılı ekinshi jaxon urısifashizm ústinen jeńis menen juwmaqlanǵan bir dáwirde Yapon qalalerinde sınapko'rilgan yadro quralılıq pán xar mudam xam jaqsı islikke xızmet qilavermasliginiyaqqol kórsetdi. Bul qal ilimpazlardı uz ilimiy izertlewleri nege aparıwımumkinligini oylawǵa májbúr etdi. Uranning bólekleniwin kashf kilganolim Otto Gan Xirosimada atom bombasi portlatilganidan xabarlı bolǵankeyin paraxatshiliqtin joǵatǵan, kesheleri uyqlamay chikkan, xatto óz-ózin óltiriwge qarar etkeni haqqında maǵlıwmatlar bar. Kópshilik ilimpazlar vodorodbombasi ústinde jumıs aparıwdan bas tartganlari málim. Etikalıqmas'ullik máselesi jańa pán tarawlarınıń júzege keliwi menen taǵı xamkeskin qóyıla baslandı. Buǵan gen injinerliginiń rawajlanıwı menen baylanıslı máseleler mısal bóle aladı.

Ilimiy izertlewde erkinlik jáne social qadaǵalaw. Pán «havaskorlik»

shınıǵıwı bo'Igan dáwirde ol tiykarınan kórkem ádebiyatqa baylanıslı miynet menen baylanıslı

temalar menen sheklengen, keń kólemli hám qımbat bahalı izertlewlami

talap etpegen. Biraq ol xojalıq iskerliginde ámeliy payda kóriw ushın

aqshalar kirgizetuǵın social miynet tarmaǵına aylangach, jaǵday

ózgerdi. Izertlewler buyırtpaǵa muwapıq atqarıla basladı. Ilimiy

izertlewlerdiń temaların belgilew ilimpazlar ixtiyoridan shıqtı. Pánni

rawajlandırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarların tańlaw hám ilimiy miynetke

ataq beriw pánnen uzaq adamlar qolına tústi. Bunnan bárinen burın,

fundamental pán jábir kórdi, sebebi oǵan ajratılatuǵın aqshalar

kemeydi, odan kadrlar ketib qola basladı, onıń abıraysı pasaydi.

Biraq gáp sonıń ózindegine emes. Pán sisteması tolıqlıǵınsha húkimet

hám aqshalami óz qolında jıynaǵan adamlar ixtiyoriga ótti.Neni buyırıwsa, sonı atqaratuǵın jallanba kásip iyeleri menen bir

qatarǵa qoyıldılar. Bul olardıń qarsılıgı hám narazılıǵına sebep boldı.

Ilimiy jámiyetshilikte pánniń erkinshegi principi keń tán alıw etiledi.

Bul princip tárepdarları pán óz rawajlanıw logikaına iye ekenligin hám

onıń sonday-aq social paydalılıq kózqarasınan da eń zárúrli

hám perspektivası jarqıraǵan bolǵan baǵdarların tek qánigeler,

professional ilimpazlarǵana tuwrı belgilewleri múmkinligin, pán

múmkinshiliklerin, onıń jetiskenliklerin turmısqa engiziw jolların

bahalawǵa olardan basqa hesh kim ılayıq emesligin aytıp otediler.

Sol sebepli de olar pánniń ishki jumıslarına jámiyet tartılıp ketiwi

múmkin emes, pánni rawajlandırıw haqqında qararlar qabıllaw

processinden ilmga tiyisli bolmaǵan adamlar shıǵarılıwı kerek,

ilimpazlar bilimlami social fondlar járdeminde, lekin sırtından

aralasıwlarsız rawajlandırıw huqıqına ıyelewleri dárkar, dep

esaplaydilar. 1 Ilimpazlarǵa izertlew iskerligi erkinshegi, onıń mashqala￾larini ǵárezsiz tańlaw, pánni rawajlandırıw ushın mo 'Ijallangan

resurslar qaysı ilimiy máselelerge hám qaysı tárzde sarıplanıwı kerekligin

sheshiw múmkinshiligi beriliwi kerek. Keri jaǵdayda pán múmkinshiliklerinen

ámelde tap 'laqonli paydalanilmaydi.

Buǵan juwapan pánniń erkinshegi ideyasınıń qarsılasıları ilimiy

iskerlik ústinen social qadaǵalaw principin ilgeri suradilar. Olardıń

pikrine qaraǵanda, ilimiy jámiyetshilik pánni rawajlandırıwǵa tek óz ishki jumısı

retinde qaraytuǵın «sekta»ga aylanıp qalmawı kerek. Eger ilimpazlarǵa

ilimiy izertlewlaming maqset hám baǵdarların ǵárezsiz belgilew

huqıqı berilsa, olar «ziyokor» maqsetlerge erisiw ketidan quwıp,

«unumdor» maqsetlami pútkilley unıtıwları múmkin. Bul halda pán

ilimpazlar qolında óz qızıǵıwshılıqların gáziynexana esabına qandırıw quralına

aylanıwı múmkin. Eliki jámiyet pánni mablag1 menen támiyinler eken,

ol pánniń rawajlanıw procesin baqlawǵa haqılı bolıp tabıladı.

Pánniń differensiatsiyalashuvi óz-ózinen kópshilik alımlami tar

qánigelerge aylantıradı. Olar óz salasında bilgir bolǵanları

halda, social mútajliklami hám ámeliy turmısda, islep shıǵarıw,

ekonomika hám siyasatda júzege kiyatırǵan wazıypalami kerek dárejede

bahalay almaydılar. Jámiyet social buyırtpa mexanizmi arqalı

alımlaming kúshlerin jámiyet ushın ámeliy kózqarastan ásirese

zárúrli bolǵan wazıypalami sheshiwge jóneltiriwi kerek. Pánni

rawajlandırıwǵa mablag4 lar berer eken, jámiyet bul aqshalar nege Sarıplanıwın belgilew múmkinshiligigi ıyelewi kerek. Social

qadaǵalawsız pánnen jámiyet ushın paydalı payda kóriliwin támiyinlew

múmkin emes.

Házirgi dáwirde pániniń erkinshegi jáne onıń ústinen social qadaǵalaw

o 'rnatish o 'rtasidagi qarama-qarsılıq ádetde, pánni rawajlandırıw máselelerin

sheshiwge ilimpazlardı da, ámeliyat xızmetkerlerin de tartıw yamasa 'li

menen yechiladi. Kóbinese bul máselelami olar áyne sol maqsette

dúziletuǵın kollegial organlar, ekspertiza komissiyaları hám máslahát

keńeslerinde tatıw sheshediler. Biraq soǵan qaramay, usı

principler ortasındaǵı qarama-qarsılıq joǵalǵanı joq, ol kohkret máselelami

tarqatıp alıwda bul principlaming tárepdarları ortasındaǵı dúgilisiw jayı

bolıp qolayotir. waqıtı -waqıtı menen, adamlarǵa arnawlı bir qáwip tuwdırıwı

múmkin bolǵan yamasa jámiettiiń etikalıq normaları hám materiallıq

dástúrlerimenen dúgilisiwshi ilimiy izertlewler haqqında gáp barǵanında,

usı qarama-qarsılıq ásirese, keskin tús aladı.

Házirgi waqıtta qızǵın tartıs-tartıslarǵa sebep bolıp atırǵan

máselelerden biri - bul ilimpazlar izertlewlaming maqset hám quralların

tańlawda tolıq erkin boiishlari kerekpe yamasa jámiyet bul erkinlikti

qandayda -bir tárzde sheklewi zárúrmi, degen másele bolıp tabıladı.

Ayırımlar ilimiy bilimler bizge qaysı dárejede qáwipli yamasa zıyanlı bolıp

tuyulmasin, ulaming rawajlanıw procesine tosqınlıq jasaw múmkin

emes, dep esaplaydilar. Ulaming pikrine qaraǵanda, insaniyatqa tán bolǵan

bilimlami keńeytiwge umtılıwdı toqtatıw múmkin emes. Ilimiy bilim

bolsa óz-ózinshe zıyanlı bola almaydı : zálel tek odan jaman niyette

paydalanılıwı áqibetinde kelip shıǵıwı múmkin. Jámiyet bilimnen áyne

sonday paydalanıw halların toqtatıwı kerek.

Basqa bir gruppa ilimpazlar ilimiy izertlewlaming temaların tańlaw

erkinshegi hesh bolmasa ulaming qımbatlıǵı sebepli shekleniwi kerek,

dep esaplaydilar. Jámiyet ilimpazlarǵa óz qızıǵıwshılıqların qandırıw ushın

jámiyetliktiń kóp muǵdardaǵı qarjların jumsaw múmkinshiligin bere

almaydı. Biraq eń áhmiyetlisi - fanda insaniylikka hám etikalıq

normalarǵa qarsı bolǵan izertlew metodları hám quralları qadaǵan etnishi,

aqıbetleri insaniyattıń bar ekenligine qandayda -bir tárzde qáwip salatuǵın,

ekologiyalıq, social, genetikalıq hám basqa hár qıylı apatlarǵa alıp keliwi

múmkin bolǵan eksperimentlar jol qoyıp bolmaytuǵın bir hoi dep

tán alınıwı kerek.

Ulıwma oy-pikirlerden kelip shıǵıp, ilimpazlarda ilimiy tadqi￾qotlaming sheksiz erkinshegi bolıwı múmkin emesligin (hám hesh qashan

bolmaǵanlıǵın da ) tán alıw zárúr. Umummadaniy, bárinen burın,Etikalıq qádiriyatlar pánni rawajlandırıw máplerinen joqarı turadı.

Adamlar qolına tábiyaatqa hám insannıń ózine tásir kórsetiwdiń ilgeri

ilimpazlar hátte ózinsiniwleri de múmkin bolmaǵan oǵada qúdiretli

quralların beretuǵın házirgi zaman páni ushın bolsa bul, ásirese,

zárúrli bolıp tabıladı. Ilimiy izertlew erkinshegi insaniyattıń bar ekenligi ushın

qáwipli bolǵan ilimiy eksperimentlarga qollanıw etiliwi, hesh shubhasız,

múmkin emes. Bul saw pikirleytuǵın adamlar, sonday-aq, pán

adamlarında da kelispewshilik oyatmasa kerek.

Biraq fundamental ilimiy izertlewler qanday nátiyjeler hám

aqıbetlerge alıp keliwin aldınan búydew kóbinese múmkin

emes. Olar biziń turmısımızdıńda ámelge asırıwı múmkin bolǵan

paydalı ózgeriwlami da, zıyanlı ózgeriwlami da boljaw

qıyın. Áyne usınıń sebepinen qandayda -bir izertlewdi úzil-kesil qadaǵan etiw múmkin

emes. Hár bir halda bul másele bólek dodalanıwı kerek hám

jaǵdayǵa (mısalı, jámiyet jasaw sharayatlarınıń ózgeriwi,

mádeniyat rawajlanıwı, jańa texnikalıq hám ilimiy ideyalar payda

bolıwı menen baylanıslı jaǵdaylarǵa ) qaray onıń ol yamasa bul qararları qayta

kóriliwi múmkin.

Ulıwma alǵanda, házirgi zaman mádeniyatınıń rawajlanıw

processleri búgingi kimda pánniń bar ekenligi hám rawajlanıwın

izertlewlami hám ulıwma ilimiy jumıstı tártipke salıwdıń ol yamasa bul

formaları hám normalarisiz tasawur qılıw múmkin emes, degen juwmaqqa

keliw múmkinshiligin beredi. 1

Neytralizm jáne social juwapkershilik Pán filosofiyadan ele ajralıp

shıqpaǵan dáwirde onıń social -materiallıq mazmunın tiykarınan ilimiy

bilimlaming biliw-dúńyaǵa kózqarasqa tiyisli hám ideologiyalıq áhmiyetinde

kórgenler. Ilimpazlar materiallıq dástúrler hám siyasiy-ideologiyalıq moijallar

qısıwı astında jasaǵanlar hám iskerlik kórsetkenler, jámiyet (mámleket,

jámiyetshilik pikiri) olardıń dinga, shirkewge hám húkimetke salıstırǵanda

qayırqomligini gúzetip barǵan. Áyyemgi demokratiya ulgisi sanalgan

mámleket - Afmada Anaksagor hám Sokrat óz traditsiyaǵa tán bolmaǵan qarawları ushın

jazaǵa tartılǵan, Orta ásirlerde bolsa «dahriyona» pikirlami rawajlandırıwǵa

erlik etkenler qattı táqipke dús bolǵanlar.

Oyanıw dáwirinde pán ilohiy sxolastika hám filosofiyalıq baqlawlar

sheńberinden shıǵıp, diniy isenimlerge baylanıslı bolmaǵan haqıyqatqa tiyisli

izertlewlaming qáwipli jolına kirgach, ilimpazlar erkin ilimiy izertlew ózleri Gúmanshıllıqta ayblanishlariga alıp keliwi múmkinligi menen esap￾lashishga májbúr boldı! ar.

«Qáliplesip atırǵan jańa pán ushın social -materiallıq hám siyasiy

turmıstıń úsh tarawı - dinge sıyınıw, etika hám mámleket hákimiyatı ásirese qáwipli

edi. Jańa pánniń usı tarawlar menen munasábetlaridagi keskinlikti

tómenletiw talap etilardi»1.

Bul máseleniń sheshimi neytralizm principinde tapildi. Usı

princip London korollıǵılıq jámiyeti Qaǵıydaında aytılǵan : pán dinga

da, etikaqa da, siyasatqa da qospaydı. Biraq pán

rawajlanıwınıń náwbettegi, klassik basqıshınan baslap ilimiy jámiyetshilikte

eki tendensiya ortasında ayırmashılıq júzege keldi.

Bul tendensiyalardan biri neytralizm dástúrın dawam ettiredi hám

pán máselelerin ideologiya, dinge sıyınıw, siyasat hám etika máselelerinen

ajıratıwdı názerde tutadı. Alım óz jumısı menen shuǵıllanıwı - úyreniwi,

jańalıq ashıwı, islep shıǵıwı, proektlestiriwi kerek. Onıń izertlewleri,

jańa ashılıwları, islenbeleri hám joybarlarınıń nátiyjeleri ámelde qanday

qollanılıwı pán shegarasınan sırtdaǵı másele bolıp tabıladı. Onı sheshiw

juwapkerligi pánge yamasa ilimpazlarǵa emes, bálki usı másele maydanınan

qararlar qabıllaw huqıqı hám hákimiyatqa iye bolǵanlarǵa

júkletiledi.

Neytralizm nnqtai názeri zamirida ilimiy bilimdiń tábiyaatan qádiriyat

emesligi haqqındaǵı teoriya jatadı. Bul teoriyaǵa muwapıq, ilimiy bilim

tek deskriptiv (xarakteristikalaytuǵın ) hám proskriptiv (buyıriwshi) sóz dizbegiler

retinde dane 'riflanishi múmkin, qádiriyatlarǵa tiyisli sóz dizbegiler (yaǵnıy qandayda bir

zattıń insan ushın qımbatı haqqındaǵı oy-pikirler) pán kepillikine

kirmaydi hám ilimiy bilimde ámeldegi bo 'lishi múmkin emes.

Ekinshi tendensiya alımdıń social juwapkerligi principi ilgeri

jılısıwı menen baylanıslı. Bul principke muwapıq, alım o 'z ilimiy

iskerliginiń metodları hám maqsetleri ushın da, onıń nátiyjeleri hám

aqıbetleri ushın da jámiyet aldında juwapker bolıwı insaniyat

aldındaǵı juwapkershilikti sezim etiwi kerek. Eliki pán óz jańa ashılıwları

jámiyetke keltiretuǵın paydanı óz xızmeti dep bilar eken, ol usı

jańa ashılıwlaming zıyanlı aqıbetlerinde ózin ayıplı dep da biliwi kerek.

Alımdıń neytrallıǵı onıń ilimiy haqıyqatqa ámel qılıw, arnawlı bir

qádiriyatlar jáne social-materiallıq (ideologiyalıq, diniy, estetik, siyasiy,

etikalıq hám basqa ) qaratrga óz munasábetinen qaramastan, bul

haqıyqattı qorǵawǵa umtılıwı menengine shekleniwi kerek. Biraq Alım pán jetiskenliklerinen qanday paydalanilayotganiga bir shette qol

qovushtirib qaray turıwı múmkin emes. Ol ózine berilip atırǵan social

buyırtpaǵa askar óz baslıǵınıń buyrıǵına qaragandek muno￾sabatda bola almaydı. Eliki ilimiy izertlewler alıp keliwi múmkin

bolǵan aqıbetlerdi hesh kim ilimpazlardan jaqsılaw bahalay almas eken,

bul olarǵa ilimiy jańa ashılıwlardan insanǵa jat maqsetlerde payda￾lanilmasligiga erisiw minnetlemein júkleydi. Bunnan tısqarı, óz

ilimiy jumısınıń maqsetleri hám metodlarına alımlaming ózleri

etikalıq kózqarastan ataq beriwleri, etikalıq normalami buzıw

menen baylanıslı bolǵan izertlewlerden waz keshiwleri kerek. Alım óz

izertlewleriniń insanǵa jatlıǵı hám olardan paydalanıw ushın

juwapkerlikti tolıqlıǵınsha jumıstı buyırtpa etken hám oǵan aqsha tólegen

social kúshler, húkimetler, firmalar yamasa ayırım shaxslarǵa júklewge

haqılı emes.

Álbette, iri ilimiy jańa ashılıwdıń barlıq aqıbetlerin de aldınan

qytib bo 'Imaydi. Ulami bahalawda kelispewshilikler hám qáteler

bo 'lishi múmkin. Ilimiy izertlewdiń maqsetleri hám metodlarına berilgen

etikalıq baha da bahsli bolıwı múmkin. Biraq bul hoi bunday

bahalardı beriw hám olar ushın social juwapker bo 'lish minnetlemein

ilimpazlar moynından soqit etpeydi.

Alımlaming social juwapkerligi máselesi atom quralı jaratılıwı

munasábeti menen ásirese, aktual áhmiyet kásip etdi. Keleside pán

jetiskenlikleri ekologiyalıq yamasa basqa hár qıylı apatlami keltirip shıǵarıwı

múmkin bolǵan hár bir halda bul másele kóteriIadi. Házirgi waqıtta

alımlaming social juwapkerligi ideyası hámme tan aliw etilip atır.

Ámelde pánni ol yamasa bul wazıypalarǵa jóneltiriwshi social zárúrli

máseleler maydanınan úzil-kesil qaromi kemnen-kem halda alımlaming

ózleri qabıl etediler. Atom elektrostansiyasini yamasa qandayda -bir

gidrotexnikalıqa imaratın qurıw orınlı bola ma? Planetalararo kosmik

kemalami jaratılıwma úlken aqshalami jumsaw arzıydıma?

Ajal urıwın sashatuǵın jańa quraldı islep shıǵıwdı finanslıq támiynlew

kerekpe? Bunday máselelami húkimet tepasidagilar, kópshilik

jaǵdaylarda ilimpazlar menen máslahátlashmasdan hám olardıń usınısların

itibarǵa almastan sheshediler. Bul jerde alımlaming social

juwapkerligi Principi olar ushın zárúrli social -materiallıq móljel bolıwı

kerek. Eger húkimet shólkemleri qabıl etken qararlar ilimpazlar

hújdanınıń shaqırıqına qarsı bolsa, olar bunday qararlami orınlawda

qatnasıwdan bas tartıwları hám narazılıq dawısın kóteriwleri kerek.

Keri jaǵdayda olar óz qatnasıwı ushın social juwapker boladılar.Biz joqarıda pán ústinen social qadaǵalawdı tilge aldıq. Biraq

social qadaǵalawdıń ózi jetkilikli etedime? Óytkeni reń-barang social

kúshler, sonday-aq, pánni insaniyattıń bir bólegine payda keltiriw hám

basqalarǵa zálel etkazishga ılayıq bolǵan nátiyjelami alıwǵa

yo'naltiruvchi kúshler de bar-ku. Jámiyet hám jámiyetshilik pikirin

bunday kúshler basqargan táǵdirde, social qadaǵalaw da ulaming

qolına ótedi. Bul halda olar ilimiy izertlewlerdiń insaniyat ushın iygilikli

bolmaǵan baǵdarlarına tekǵana tosqınlıq etpeydilar, bálki ulami

ózleri xoshametlantiradilar. qurallanıw báygesi bunıń jaqtı mısalı bolıp tabıladı.

Alımlaming social juwapkerligi social qadaǵalawdı tolıqlawısh,

jámiyet onı jolǵa qo'ya almaǵan halda onıń o'mini bosuvchi faktor

bolıwı hám jámiyet yamasa basqa qandayda -bir social kúsh onı

monopoliyalastırǵan hám odan insanǵa jat maqsetlerde paydalanǵan

jaǵdaylarda oǵan keri kúshke aylanıwı kerek.

Ilimiy elita hám intellektuallıqlar ilimiy ortalıqtıń bólek tipini tashkil

etedi. Ilimiy elita hám intellektuallıqlar - intellektuallıq múlk qurılısshıları.

Intellektuallıq múlktiń o 'zini ulıwma alǵanda kelip shıǵıwı usı alım

yamasa ilimiy jámáát miyneti menen baylanıslı bo 'Igan bilim hám informaciyaǵa múlk

retinde iyelik qılıw huqıqı dep ta 'riflash múmkin.

Elita (latınsha «eligo» sózinen) «tanlash» degen m a'noni

ańlatadı. O 'z-o 'zidan ayqınki, oqımıslı adamlaming reń-barang qatlamında

ulaming sara nusqaları hám tipajlari bólek ajralıp turadı. Usınıń sebepinen

oqımıslı adamlar qatlamı ortalıǵında intellektuallıq elita mudami bar ekenligin ózine isenimli

shama qılıw múmkin. Intellektuallıq elita m a'naviy baylıqlar dóretiw￾korlari, professional jámiyetshilik tán alǵan ataqlı teoriyashılar,

injenerler hám medicinachilarni o 'z ishine alıwshı jámiyet gúldiń tajıı, desek

asıra aytqan bolmaymız. Superintellektual elita insan iskerligi barlıq

iskerlik tarawılarınıń ilimiy rawajlanıwına kútá úlken jeke úles qosqan

alımlaming kishi toparı bolıp tabıladı. Superintellektual elitaga Nobel sıylıqı

iyesilerikiritiladi. (Sonı dane 'kidlash kerek, 27-noyabr 1895-jılda Alfred

Nobel 31 mln shved kroni (házir bul 1, 5 mlrd shved kroni) muǵdarında

kelesinde fizika, ximiya, fiziologiya hám medicina, ádebiyat, tarawlarında eń

kem ushraytuǵın oylap tabıw hám jańa ashılıwlar avtorların dúnyada tınıshlıqtı saqlaw

boyınsha janbazona miynet alıp baratırǵan shaxslardı sıylaw

ushın aqshanı wásiyat etip qaldırǵan. 1901-2009 -jılǵa shekem

dúnyanıń eń abıraylı Nobel sıylıqına jámi 835 alım iye

bo'Igan. 1969 -jıldan ekonomika salasında erisilgen tabıslar ushın

da Nobel sıylıqı beriliwi engizildi. Bul sıylıq menen 39

hayal 40 ret táǵdirlanganligi hayallardıń da social aktivlastırıwshańlıǵı Fodasi bolıp tabıladı. Keyingi 10 jıllıqta hár bir yamasa 'na{ish boyınsha

2000 den artıq talabanlardıń kandidati ko 'rsatilayotganligi

birinshiden sıylıqtıń orını oshayotganligidan, ekinshiden oǵan

múnásip talabanlardıń sanı oshayotganligidan dárek bolıp tabıladı.)

Elita kóp sanlı bolmaydı. Onıń orını muǵdar faktorınıń tásiri

menen baylanıslı emes. Usınıń sebepinen xalıqtıń eń kóp materiallıq baylıqlami

ózlestirgen bólegi emes, bálki intellektuallıq elitagina haqıyqıy elita

bolıwı múmkin. Ayırım oyshıllar, mısalı, Rene Genon haqıyqıy

elita túsinigin pútkil tábiyaat menen uyqaslıqta jumıs ko'ruvchi, sap

intellektuallıq hám ruwxıylıqtı ózinde sáwlelengenlestirgen ruwxıy

elitaning qáliplesiwi menen baylanıstıradı'. Ulıwma alǵanda, intellektuallıq

elita elitar bolmawi de múmkin. Bul qarama-qarsılıq bazar

ekonomikasınıń, ásirese onıń elita ózine múnásip turmıstı támiyinlewi

qıyınshılıqlı bolǵan dáslepki basqıshları áqibeti bolıp tabıladı.

0 'tgan dáwir ádebiyatlarında intellektuallıq elita mashqalasın

talqılawǵa jol qoyılmaǵan. Marksizm-leninizm ideologiyası

elitalar teoriyasınıń ilimiylikke qarsı ózgeshelikin tolıq fosh etken, dep

esaplanǵan. Usınıń sebepinen ol usı terminnen paydalanbaǵan. Elitaning

qabıl etiliwi ierarxiyaviylikning qabıl etiliwine sebep boladı.

Búgingi kúnde usı hádiysediń mártebesi hám intellektuallıq áhmiyeti tán

alınǵan.

Intellektuallıq elita sın kózqarastan oylawı, ǵárezsiz pikirlewi menen

xarakterlenedi. Úlken qábiletke iyelik empirik kriterya bolıp xızmet

etedi. Intellektuallıq elita máselelerin úyreniwge arnalǵan jámáát

monografiya avtorları belgilegeni sıyaqlı, «tug'ta qábilet o 'z jaǵdayında

hesh nárseni hal etpeydi. Bul qábiletti rawajlandırıw kerek. Buǵan

tek m a'lumot alıw, ilimiy bilimler hám metodologiyani ózlestiriw

jolı menen eriwiladi. Sonıń menen birge, qolay ulıwma materiallıq ortalıq hám

individler socialliq ómiriniń jaqsı shárt-shárayatları da zárúr.

Aqır-aqıbetde, áwmet dep ataw ádet tusini alǵan arnawlı bir jaǵdaylaming qolay

kesiwuvi kerek»2.

Izertlewshilerdiń intellektuallıq elita tipologiyasini xarakteristikalar ekenler,

geyde «prometeylar» hám «sintetiklar» atamalarına shaqırıq etediler. Bul

atlar mánisi intuitsiya dárejesinde anıq. Prometeylar - bul jańa

túsinikler, teoriyaler, jańa pikirlew usıllarınıń qurılısshıları.

Sintetiklar ulıwmalastıratuǵın ózgeshelikke iye jańa ashılıwlar etiwge Beyim boladılar. Intellektuallıq elitaga tiyisliliktiń eń dıqqatqa

iye kórsetkishi jańa ashılıw yamasa ta 'limotga stixiyali tárzde onıń

avtorı atı beriliwi bolıp tabıladı. (Mısalı, Rentgen nurları, Dalton keselligi,

Botkin keselligi, Lobachevskiy geometriyasi, Fridman nurları ).

Intellektuallıq elitaning hámme wákillerine olar iskerliginiń barlıq

dáwirlerinde joqarı dárejede jemisdorlik xos bolıp tabıladı. Intellektuallıq elita o 'ta

aktivliginiń eki dáwiri kóp gúzetiledi. Birinshi dáwir 32-36 jasqa,

ekinshisi - 42—46 yoshga tap 'g'ri keledi.

Sonday etip, intellektuallıq elita - oqımıslı adamlaming tug'ta emes, bálki

funksional tipi. Ol óz moynına júklengen jámiettiiń minnet gáplik hám

intellektuallıq rawajlanıwın ta 'minlash funksiyası menen bog 'liq. Usı

qatlamdıń ayriqsha qásiyetleri gápine onıń ashıqlıǵın kirgiziw

múmkin. Oqımıslı adamlaming áyne intalı wákilleri intellektuallıq elita safini

toldıradılar. Oqımıslı adamlaming ol yamasa bul wákilin intellektuallıq elitaga tiyisli

dep tabıw máselesin sheshiwde ayırım zárúr belgilerge belgi etiwshi

metodikalar bar. Bunday belgiler retinde tómendegiler usınıs etiledi:

- arnawlı bir alım pánler akademiyası, ilimiy mákemeler hám

jámiyetlerge haqıyqıy aǵza, xabarshı aǵza yamasa eń húrmetli aǵza etip saylaǵanıı ;

- ilimiy jumıs ushın sıylıq hám medallarǵa iye bolǵanlıq ;

- arnawlı ómirbayanshiik málimlemeler hám ensiklopediyalarga

kiritilgenlik;

- ilimiy orını úlken bolǵan baspalaming tahrir komissiyalarında qatnasıw

etiw;

- alımdıń dóretpeleri jáhán ilimiy jámiyetshiligi aǵzaları tárepinen

joqarı bahalanishi hám olardan kóshirip alınǵanlar alıw indeksiniń joqarılıǵı.

Fanda ámel etiwshi «Matfey effekti»ga kóre, ilimiy jámiyetshilik

tárepinen tán alıw etilgen ilimpazlar jańa sıylıqlarǵa ózleriniń ele

dawrıq qazanbaǵan kásipleslerine qaraǵanda ańsatlaw erisediler.

Intellektuallıq elitaning ontopsixologiyasi dóretiwshilik o 'sishni

xoshametlentiretuǵın omillaming eki dárejesi bar ekenligin kórsetedi.

Birinshi dáreje jeke mápler hám ambitsiyalarga tolıq stimullardan

ibarat bolıp, olardıń arasında óz múmkinshiliklerin ámelge asıriw

mútajligi, liderlikka umtılıw zárúrli orın tutadı. Ekinshi dáreje social

áhmiyetke iyelik etiw xoshametlentiretuǵın faktorlar menen belgilenedi. Bul jerde

ayırım iskerlik iskerlik tarawılarınıń ústinligi, ulıwma jámiyet yamasa onıń

ayırım strukturaları mápleri óz rolin oynaydı. Ol jaǵdayda dóretiwshi

shaxstıń áhmiyetine pát beriw, ijodni targ'ib qılıwdıń hár túrlı

múmkinshiliklerinen, sonıń menen birge, materiallıq stimullar: grantlar, jeke

stipendiyalar, byudjetten finanslıq támiynlewden paydalanıladı. Hár qanday Jámiyet óz intellektuallıq potencialın ósiriwden mápdar bolıwı

kerek.

Joqarı ta 'lim mákemelerinde pedagogikalıq iskerlik aparıw menen bir

qatarda, arnawlı bir ilimiy tema boyınsha úzliksiz izertlew jumısı alıp

baratuǵınlar ılım ahli bolıp tabıladı. Ílım ahli (adamları ) wákilleri óz iskerligi

jemislerin ilimpazlar jámáátine usınıwı, konferensiya hám davra

sáwbetlerinde qatnasıwı hám pirovord nátiyjede intellektuallıq elita

dárejesine shıǵıwı múmkin.

«Ílım ahli» ilimiy izertlewlaming jemislerin tek pán salasında

tayarlıqqa iye, bilgir adamlarǵa beriwleri múmkin. Tayın￾garlikka iye bolmaǵan adamlar ulami ózlestira almaydılar. Sol zat

dıqqatqa iyeki, «ilm ahli»- ilimpazlar dúnya bo 'ylab tarqalǵan

hám pútkil insaniyatqa tiyisli. Olar bir-birin qıdıradı, bir-biri menen

baylanıs etedi. Alımlaming ushırasıwları hám baylanısin ta 'minlash

formaları hár túrlı at menen ataladı - bular seminarlar hám

konferensiyalar, simpoziumlar hám kongresslar. Biraq baylanıstiń eń

qolay hám keń tarqalǵan yamasa 'li - alımlaming ilimiy dóretpelerin e 'Ion qılıw.

Jasırın ishlovlami esapqa almaǵanda, hár bir alım mashqalaǵa

salıstırǵanda o 'zyondashuvi, erisiwge o 'z ómirin baǵıshlaǵan nátiyjeleri

menen dúnyanı tanıstırıwǵa háreket etedi.

Házirgi zaman qapırıqming portreti. Al, házirgi zaman alımı

kim hám ol qanday sapalarǵa iye? Pol Feyerabend qálemine tiyisli

betler dáwirimiz alımınıń ayriqsha qásiyetlerin ańlap jetiw,

onıń portretini jaratılıwma qaratılǵan filosofiyalıq ijodning jaqtı

úlgisi bolıp tabıladı. Ol óz dosı hám kásiplesi Imre Lakatos obrazına shaqırıq

etip, alım portretini jaratadı. Portret júdá anıq jaratılǵan, sebebi

metodologning tiykarǵı waziypası haqıyqattı kórsetiw bolıp tabıladı. Zamanlas￾larining yadlarına kóre, Pol Feyerabendning ózi házil-házil-dálkekke

beyimligi kúshli, ekstravagant shaxs bo'Igan. Ol jalǵan tavoze hám hár túrlı

dábdebebozliklar ústinen kulgan. Sın kózqarastan keypiyettegi shaxs retinde, ol

ayawsız sın pikir tig'i astına alınǵan hám anıq tárzde ózine salıstırǵanda

dushpanlıq sezimlerin oyatǵan.

Sonday etip, házirgi zaman alımınıń portreti qo'yidagicha:

Házirgi dáwir alımı eń bahsli ideyalardı hújdanı qiynalmay qorǵaw

etiwge ılayıq. Ol qandayda -bir shólkem hám ideologiyaǵa salıstırǵanda ólmes

muhabbat yamasa jerkenish tuyg 'ularini sezim etpeydi. Onıń maqsetleri

turaqlı bo 'lishi yamasa oy-pikirler, zerigiw, tájiriybediń o 'zgarishi yamasa

átirapdagilarda kúshli tásirler qaldırıw niyeti ta 'sirida o 'zgarishi

múmkin. Ol maqsetke yamasa bir o 'zi, yamasa uyushgan gruppa járdeminde Erisiwge háreket etiwi múmkin. Bunda i aqıl -aqıl, emotsiyalar,

házil-dálkek, «jiddiy mápdarlıq pozitsiyasi» hám adamlar o 'ylab tapqan

hár qanday qurallardan paydalanıwı múmkin. Ol mudam universal

g'ayalar jáne onıversal ulgilerge ashıq -oydin qarsı shıǵadı. Ol ilimiy

hadallıqtı ǵayratlılıq menen qorǵawda hár qanday Nobel sıylıqı

iyesinen ozıwǵa ılayıq. Ol Karlos Kastaneda xarakteristikalaǵan dástúrler,

hádiyseler hám keshinmalarga júdá qızıǵadı1. Feyerabend, alım ózin

tábiyaat nızamları menen bólewge jol qo'ymagani ushınǵana

tabısqa erisedi, dep daǵaza etedi. Alım konformizm jolin

pútkilley biykarlaw etedi. Onıń oylawında aqıl hám antiaql, mánis hám

mánisizlik, móljel hám kútilmegen jaǵday, ań hám ongsizlik, adamgershilik hám

antigumanizm pútin halda sáwlelengenlesedi. Geyde ol óz

opponentlarining keyipin júdá anıq túsinedi, biraq emotsional,

ruwxıy jáne social dizginlerden jek kóriwi de múmkin. Qullası,

insaniyat hám pánge tek óz jumısı menen shuǵıllanǵan adamlarǵana payda

keltiredi.

Alım portretiga taǵı sonı qosımsha qılıw kerekki, ol haqıyqattı

hámme zattan ústin qóyadı, bilim - turmıstıń joqarı sawǵası, haqıyqat

hár qanday ıqtıqatlar, ideologiyalar hám jámiyetshilik pikirinen áhmiyetlilew

ekenligi, alımdıń wazıypası haqıyqattı tarqib etiwden ibaratlıǵı, sonday eken,

ol shákirtler hám isin dawamlawshılarǵa ıyelewi kerekligine onıń isenimi

kámal. Álem hám tábiyaattıń ázeliy máselelerin úyrener eken, ol

dúnyanıń o4 inchini esitmeydi. Haqıyqattı izlew, sheksiz álemdi

«anglash sapasın asırıw»ni alım óz ómiriniń mazmunı dep

esaplaydı. Haqıyqattan da, janlı janzat tuwılıwı menen ańǵarıw

qábiletine iye boladı hám ólgeninen keyin odan ayrıladı, biraq

ańǵarıw sapası insan basıp ótken turmıs jolı, onıń tájiriybesi hám

ózlestirgen bilimler kompleksi menen belgilenedi. Hár bir insan óz

barlig'ini ańǵarıw hám álem nızamların tusinip jetiwge umtılıwda

erkin bolıp tabıladı.

Málim mániste alım -uǵımsızlıq, bemulohazalik hám ótirik￾yashiqlar maydanındaǵı jawınger. Gúres tartıs arqalı alıp barıladı. Bahsda

haqıyqat tuwıladı. Ilimiy tartıs, tartıs jangning qabıl etilgen formaları

bolıp, ol jaǵdayda alım -jawınger ózi anıqlaǵan haqıyqıy bilimdi qorǵaw etedi.

Gúres bir neshe frontlarda baradı. Alım nadanlıq hám dinge berilgenlikke, óz

menmenligine qarsı gúresedi. Áwmetsizlikler alımdı tańlaǵan

jolınan toqtata almaydı. Usınıń sebepinen alım niyet járdeminde Basqarılatuǵın kúsh-ǵayrattıń úzliksiz aǵımı retinde tusfyuniladigan

úlken ǵayratlı shaxs, dep búydew múmkin. Ilgeri málim bolmaǵan

zatlami aqıl chirog'i menen jaqtılandıriwge qaratılǵan óz iskerliginde ol úlken

qıyınshılıqlami jeńip ótedi. Haqıyqıy alım bilimlami insaniyat gúlleniwi

ushın paydalı etiwge ıntıladı, ol adamlar ústinen hákimiyattı iyelew

hám ulami basqarıwǵa urınıslardan uzaq boladı.

Aqılǵa say qábiletlaming asa rawajlanıwı dúnyanı aqıl

etiwdiń basqa barlıq jolları torayishi hám hátte aynıwına sebep

boladı, degen shama bar. Álbette, bolmıs haqqındaǵı maǵlıwmatlar

informaciya bazasınıń azayıwı onı pútin tusinip jetiwge kómek￾lashmaydi, bálki kerisinshe, dúnyanı tar túsiniwge jol ashadı. Ilimpazlar

intuitsiyaga tayanar eken, bunıń menen olar óziniń aqılǵa saylıq shegarasınan

shetke shıǵıwǵa umtılıwın daǵaza etedi. Ratsionalizm obiektti hám

dúnyanıń pútkil reń-barangligini konsepsiya shegarasına sózler hám

túsinikler formasında siydırıwǵa háreket etedi. Ratsionalizm alımdı

málim zatlar hám hádiyseler menen baylanıstıradı jáne onı belgisizdi

málimge aylandırıwǵa jóneltirip, ózi málim koordinatalar sistemasında

qalıwdı maqul kóredi. Pútkil pán bınasınıń tiykarın tashkil

etiwshi ilimiy túsindiriw mexanizminiń mánisi sonnan ibarat.

Pán tariyxchilari professionallashuv procesi haqqında sóz júrgizer

ekenler, XX asirde fanda háweskerler hám diletantlar o'mini az-azdan

is haqına isleytuǵın professionallar kelgeni jáne bul process dawamında

ilimiy ádebiyatlaming sesler uyǵınlıǵıı ózgergenin belgilengenler etediler. Dálillerge

qatań ámel etiwshi tereń pikirlew usılı saldamlı professional alım ushın

normaǵa aylandı. Professionallashuv hám qánigeliklashuv processleriniń

kusheytiwi alımlaming qádiriyatları hám mo 'Ijallariga eki tárepleme dane 'sir

ko 'rsatadi. Bir tárepden, professionallar o 'z tarawlarında qatań qadaǵalaw

o 'rnatib, háwesker-noprofessionallarga yamasa 'Ini tuyıqitdilar. Biraq basqa

tárepden, olar o 'zlari tikkeley shuǵıllanmaytuǵın máseleler, o 'z

kásiplik bilimleri sheńberinden shetke shıǵıwshı máseleler jóninde pikir

júrgiziw hám tartısıwǵa qarsı emesler.

Alımdıń qaratrida mudami ámeldegi bolǵan eki táreplemelik

R. Merton shıǵarmasında óz ańlatpasın taptı. 1965-jılda baspa etilgen

«Alımdıń ambivalentligi» kitabında1 ilimpazlar óz iskerliginde móljel

alıwshı keri baǵdardaǵı normativ talaplar bar ekenligi belgilengenler

etilgen. Normalar hám qarsı normalardıń keriligi ilimiy

izertlewdiń derlik hár bir tárepinde bilinedi. Mısalı, alım ózi erisken Nátiyjeleri menen kásipleslerin múmkin shekem tezirek tanıstırıwı kerek.

Biraq olarda qáte ótip ketpewi ushın ol óz nátiyjelerin daǵaza

etiwden aldın dıqqat penen tekseriwi shárt. Bunnan tısqarı, alım jańa

ideyalar hám jónelislerge salıstırǵanda tásirli bolıwı kerek. Biraq áyne

waqıtta, ol óz ilimiy qarawların qorǵawı hám intellektuallıq modaga

berilmasligi kerek. Alımnan ótken zamanlaslar hám zamanlaslaming óz

qızıǵıwshılıqları tarawına tiyisli barlıq dóretpelerin biliw talap etiledi. Áyne

waqıtta ol tafakkuming ǵárezsizligin saqlap qalıwı jáne onıń eruditsiyasi

qarawlarınıń ayriqshalıǵına tásir kórsetpesligi dárkar. Alım ózi

erisken nátiyjelami pán qapaasiga kirgiziwge háreket etiwi kerek, biraq

ol aldınǵı paradigma sheńberinde alınǵan barlıq bilimlerge shubha menen

qarawı kerek. Sonday etip, pán qádiriyatlar hám normalar sistemasınıń

ambivalentligi mudam alımdıń aldına tómendegi mashqalanı kese

etip qóyadı : bir tárepden, insaniyat gúlleniwi ushın jasaw hám islew,

basqa tárepden - óz izertlewleriniń nátiyjeleri ólimli bolǵan

táǵdirde, olardan paydalanıw aqıbetleri ushın juwapkershilikti óz

moynına almaslik.

Kóbinese haqıyqıy ilimpazlar ǵajarlı adamlar bolsa -de, olardıń

kópshiligi kúndelik turmısda úlken qıyınshılıqlarǵa dus keliwi, olar,

ta'bir kerek bolsa, «bu dúnyanıń adamları emesligi»ga itibar qaratıladı.

Turmısda olar mudam da aqılǵa say jumıs tutavermaydi, tap jas

balalar sıyaqlı qaraw hám qáwenderlikke mútáj boladı, sebebi olardıń

oylawı waqtıniń hár jıldamında pánniń alshaq shapaqları tárepke ıntıladı.

J. Xolton A. Eynshteynning alımdı háreketlendiriwshi faktorlar

haqqındaǵı pikirlerine súyene otirip, tómendegi modeldi usınıs etedi: «Alım,

oyshıl yamasa dóretiwshi tájiriybede júzege kelgen dúnyanıń

tártipsizligidan jasırınıw ushın álemdiń ápiwayılastırılgan anıq

túsin jaratadı hám oǵan o 'z emotsional ómiriniń og 'irlik orayın

jaylastıradi»1. Alım izertlew obiekti pútin hám tolıqqonli ekenligine

ózin ishontiradi. Eksperimentning qatań belgilengen shegaraları úzip

jibergen obiekttiń óz-ara baylanısları alınǵan nátiyjelerge tásir

kórsetpeytuǵın, ekinshi dárejeli dep bahalanadı. Alım obiektti

ideallastırıwǵa májbúr boladı, keri jaǵdayda ol eksperiment ótkera

almaydı, yaǵnıy tábiyaat aldına ózi tariyplagan ayırım sorawlami qoyıp,

olarǵa ózin qánaatlantıratuǵın juwaplar ololmaydi. Eliki sonday

eken, usı boljawlar tiykarında dúzilgen boljaw hám prognozlar shamalıq Ózgeshelik kásip etedi. Alım tábiyaatqa aralasıwdıń barlıq oqjbatlarini

boljawǵa ılayıq emes.

Ilimiy jumıs nátiyjelerin aytıw da kóp sanlı qıyınshılıqlar

hám máseleler tuwdıradı, sebebi alım kórgen yamasa tushungan zattı

til quralları menen rásmiylestiriw talap etiledi. Sonday etip, alım til

normaları hám formaları álemine kiriwge májbúr boladı. Bul jerde

talqindagi ayırmashılıq faktorı alım qayda hám qanday oqıǵanı, onıń

qaratri, usı eksperimentda qanday kelesheklerdi kóreyotganini

kórinetuǵın etedi. Bul hám basqa kóplegen soǵan uqsas mashqalaiami

bir tezis - ilimiy biliwdiń social tábiyaatı, alım iskerliginiń social

belgilengenligi haqqındaǵı tezis menen birlestiriw múmkin.

N. Gilbert hám M. Makley tárepinen ilimpazlar pikirleriniń analizi

«Oy-pikirlerdiń variantliligi metodologik kemshilikler áqibeti emes,

bálki ulaming ajıralmas ózgesheligidir», degen juwmaqqa alıp keldi1. Ilimpazlar

geyde qoilanilayotgan atamalar hám teoriyalaming anıq-ayqın

kórinip turǵan mánisin túsiniwdi qálemeytuǵın óz kásiples￾larining turpayın hár túrlı bahalaydilar. Ilimpazlar óz uqıpları hám

pikirlerinde oǵada biyqarar bolıp, geyde olardı hátte pútkilley keri

kózqaras menen almastırıwları hám intellektuallıq raxipler tárepine

ótiwleri múmkin. Nátiyjede alım - haqıyqat, birden-bir hám obiektiv haqıyqat

ricarı, degen ideal shubha astında qaladı. Eger bahsda haqıyqat

tuwılgudek bolsa, ol hár túrlı pikirler, qarama-qarsılıqlar hám bir-birin

biykar etiwshi kózqaraslarǵa qaramay, ilimpazlar erisetuǵın mawasası

dimara jemisi esaplanadı.

Alımdıń miyneti hám /consensus, y a 'ni mawasaǵa keliw mashqalası

onıń portretini tap 'Idiradi. Bir qutbda teoriyanıń mazmunı, onı dúziw

metodları jóninde talap etiletuǵın awızbirshilik, eksperimental bazanı

tiykarlash jáne onıń aqıbetleri haqqındaǵı juwmaqlar tursa, basqa qutbda -

opponent dálillerin túsiniw, olardı tartıs ushın orınlı shakJga

salıwdı qálemaslik turadı. Izertlewshilerdiń /consensus da,

diskonsensus da ashıq hám jasırın tárzde ámeldegi bo 'lishi múmkinligin

belgilengenler etediler. Ashıq /consensus sabaqlıqlarda, monografiyalarda óz

hákisin tabadı. Ol institutsional yamasa 7: o 'quv orınlarında jańa kafedralar

ashılıwı, izertlewler ushın mablag 'lor ajratılıwı menen kórinetuǵın

bo 'ladi. Jasırın /consensus ilimpazlar talqılaw sıyaqlında «og'ir»

temalardı ko 'tarmasligi yamasa olar o 'zlari áyne bir másele jóninde bir

qıylı pikirlewlerin shama etiwlerinde kórinetuǵın bo 'ladi.

Konsensusga erisiw shama menen tómendegi dárejelerde ámelge

asıriladı :

1) paradigma dárejesi;

2) ilimiy izertlew programması dárejesi;

3) mektepler hám jónelisler dárejesi;

4) individual qararlar hám kelisimler dárejesi.

Málim jetiskenliklerge erisken ilimpazlar óz poziciyasin saqlap qalıwǵa

háreket etediler. Sonlıqtan, olar ózleri pánge qosqan úleske muwapıq

bolǵan ámeldegi tasawurlar tez almaslawınan mápdar emesler. Sol

sebepli alım miyneti Tábiyaattıń Ullı kitapı betlerinde óz izini

qaldırıw umidi menen baylanıslı. F. Frank alımlami hámme zattı

ápiwayılastırıwda kóp qaralawların belgilengenler etedi. Bul tuwrı :

ápiwayılastırıwsız pán ámeldegi bolıwı múmkin emes. Alımdıń jumısı

ápiwayı tariyplami tabıwdan ibarat. Alım qandayda -bir ápiwayı túsinikke

tariyp bergeninen keyin, ol usı tariypdan kuzatilayotgan dálillerdi

shıǵarıwı, keyininen olar baqlaw menen ámelde muwapıq ekenligine

isenim payda etiw ushın bul aqıbetlami tekseriwi kerek. Sonday

etip, F. Frank flkriga kóre, alımdıń miyneti úsh bólekten ibarat

bo 'ladi:

1) princip hám ideyalarlardı ilgeri jıljıtıw ;

2) usı principlerge tiyisli kuzatilayotgan dálillerdi alıw

ushın olardan logikalıq juwmaqlar shıǵarıw ;

3) kuzatilayotgan dálillerdi eksperiment o 'tkazish y o 'li menen

tekseriw.

F. Frank bul úsh bólim insan ruhining úsh hár túrlı qábileti

járdeminde ámelge asırılıwın kórsetedi. Eger eksperiment ótkeriw

jolı menen tekseriw baqlaw, sezimiy tásirlerlami atap kórsetiw qábileti

járdeminde ámelge asırılsa, ekinshi bólim bolsa logikalıq pikirlewdi talap

qilsa, ol halda biz principlami qaysı yamasa 1 menen alamız? Bul jerde F. Frank

bolmıstı tusinip jetiwdiń tekǵana aqılǵa say, bálki nooqilona usılı

múmkinshiliklerin da esapqa alıp, talay aldıńǵı pikir júrgizedi. «Ulıwma

principler insanǵa tushida keliwi, pánniń ulıwma principlerıni alıw

ushın zárúr bolǵan qábiletti bolsa biz tasawur dep atawımız

múmkin»1, dep belgilengenler etedi ol.

Házirgi zaman alımınıń portretini Maks veber usınıs etken

chizg'ilar menen tap 'Idirish múmkin. Ol alımdıń minneti ózin, o 'z

oylawınıń inersiyasın tınımsız jeńiwden ibarat, dep esaplaydı. Házirgi dáwir alımı - bul áwele, professional hám qánige. Kunlaming

birinde o 'zining pútkil táǵdiri qo 'lyozmaning usı jayındaǵı mine sol

shamalami i tap 'g'riyoki noto 'g 'ri ilgeri surayotganiga baylanıslı ekenligi

haqqında oylawǵa ılayıq bolmaǵan adam pán menen shuǵıllanmasligi

kerek.

Alım ilimiy jumısqa óziniń pútkil gewdesi menen beriliwge ılayıq

bolıwı kerek. «Inta eń zárúrli faktor - yoshning dáslepki shárti bolıp tabıladı.

Bir ǵana móljel menen hesh nársege erisip bolmaydı. Álbette, móljel

da dáslepki shártlerden biri esaplanadı. Birden payda bolǵan

boljaw miynet o'mini baspaydı. Basqa tárepden, miynet bunday

boljawdıń o'mini basıwǵa yamasa májburiy keltirip shıǵarıwǵa ılayıq

emes. Inta da buǵan ázzi. Kórsetilgen eki faktor hám tek birgelikte

boljawdıń júzege keliwine sebep boladı. Biraq boljaw ol bizge kerek

bolǵan waqıtta emes, ózi maqul kórgen waqıtta payda boladı. Ilimiy

xızmetker hár qanday ilimiy jumıstıń joldasi bo'Igan táwekelchilikni da

moynına alıwı kerek. Ílım iskerlik tarawında tek bir jumısqa xızmet etiwshi

adamǵana shaxs esaplanadı»1.

Juwmaqlar. Hár qanday dóretiwshilik iskerlik, ilimiy izertlew jumısınıń

nátiyjesi arnawlı bir dárejede insan máplerin qorǵaw, insanǵa

xizmet etiwdi ańlıwı onıń social materiallıq baǵdarın ózinde

kórinetuǵın etedi.

Ilimiy jumıs social juwapkershilikti talap etedi, zero, hár qanday

oylap tabıw jámiyet rawajlanıwın jedel rawajlanıwına múnásip úles

qosıwda óz ańlatpasın tapmog'i kerek.

Mawasaǵa keliw ilimpazlar jámiyetshiliginiń ayriqsha faktorı, olar

munasábetin dawam ettiriwdiń tiykarǵı kórsetkishi bolıp tabıladı.

Ilimiy hám intellektuallıq elita jámiettiiń kem sanlı adamları kompleksi

bolıp, ulaming ideyaları insaniyat civilizatsiyasınıń dawamshıları

retinde kórinetuǵın boiadi.