Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

 
Корхонанинг ишлаб чиқариш бўлими 
— цех, участка, ишлаб чиқаришга 
тўғри ва ѐндошма хизмат кўрсатувчи бўлим ҳамда хизматлар мажмуи тўлиғича ишлаб 
чиқариш тузилишини ташкил этади. Бу меҳнат унумдорлиги даражаси, ишлаб чиқариш 
харажатлари, техника, табиий бойликлардан фойдаланиш самарасини аниқлайди. 
Ишлаб чиқаришнинг оқилона тузилиши қуйидаги тартибда аниқланади: 
• корхонада цехлар таркиби ўрнатилади, уларнинг ишлаб чиқариш қувватлари ҳажми 
аниқланади; 
• ҳар бир цех ва омбор майдони ҳисобланади. Корхона ичида барча транспорт 
алоқалари режалаштирилади; 
• ишлаб чиқариш жараѐни давомида меҳнат предметлари цехлар орасидаги 
ҳаракатининг қисқа маршрутлари ҳисобланади; 
• ишлаб чиқариш бўлимларига цехлар, участка, лаборатория ва бошқа хизмат 
кўрсатувчи бўлимлар киради; 
• ходимларга хизмат қилувчи бўлимларга уй-жой, маиший хўжалик бўлими, ошхона 
буфети, болалар боғчаси, дам олиш уйлари, тиббий бўлим, спорт иншоотлари ва бошқа 
корхона қошидаги ўқув муассасалари киради. 
Цех—асосий ишлаб чиқариш бўғини бўлиб, ўз фаолиятини хўжалик ҳисоби 
тамойили асосида ташкил этади. Бу жараѐнни қуйидаги 1-схема орқали яққол кўриш 
мумкин. 
Машинасозлик корхоналарида цехлар тўрт гуруҳга бўлинади: асосий, қўшимча, 
оралиқ ва ѐрдамчи цехлар. 
Асосий цехлар маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш операцияларини бажаради. 
Асосий цехлар ўз навбатида тайѐрлов, қайта ишлов ва йиғув цехларига 
бўлинади. 
Қўшимча цехларга инструментал, таьмирлаш, энергетика, транспорт каби 
цехлар киради. 
Оралиқ цехларга кенг истеьмол товарлари чиқарувчи цехлар, чиқиндиларни 
қайта ишловчи цехлар киради. 
Ёрдамчи цех — идишлар тайѐрловчи, юклаш, тушириш ишларини бажарувчи 
цех ҳисобланади. 

---

14 
 
1 – схема. Корхонадаги цех турлари.
Ишлаб чиқариш тузилишида конструкторлик бюроси, лабораториялар ва илмий 
текшириш институтлари асосий ўринни эгаллайди. 
Цехлар таркибига асосий ва қўшимча ишлаб чиқариш участкалари киради. 
Ишлаб чиқариш участкалари технологик ва маҳсулот тамойили асосида ташкил 
cтилади.
Технологик тамойили дейилганда, участка маълум бир технологик 
жараѐнни бажариши тушунилади. 
Маҳсулот тамойилида маьлум бир жараѐн бажарилмай, балки участкада тайѐр 
маҳсулот ҳосил бўлади. 
Қўшимча цехларга бош механиқ, бош энергетик участка-лари олиниши мумкин. 
Улар ҳам юқорида таькидлаб ўтилган тамойиллар асосида ташкил этилади (предмет ва 
технологик). 
Корхоналарда ишлаб чиқариш тузилишини уч кўриниши мав-жуд: предмет, 
технологик ва аралаш. 
Предмет шаклида бирон бир маҳсулот ѐки унинг деталлари тайѐрланади. 
Технологик тизим аниқ бир технологик операцияга асосланган бўлади. 
Аралаш тизимида маьлум бир технологик операцияларга асосланган ҳолда 
маьлум бир турдаги тайѐр маҳсулотлар ва уларнинг деталлари ишлаб чиқилади. 
Ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг қуйидаги турлари мавжуд: