Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

Таянч иборалар 
 
Корхона, мулк шакллари, бюджет корхоналари, давлат корхоналари, аралаш 
компаниялар, ялпи миллий маҳсулот, ички миллий маҳсулот, миллий даромадни 
ошириш,
бу давлат бюджетининг асосий қисми корхоналардан солиқлар ва тўловлар асосида 
шаклланишига ѐрдам беради, иш билан бандлик муаммосини ечиш, рақобат, эркин 
нарх, ишлаб чиқариш бўлими, асосий цех, ѐрдамчи цех, ишлаб чиқаришни 
тузилишлари. 
Назорат саволлари
1.
 
Корхоналар тўғрисида тушунча?
2.
 
Корхоналарни кандай гуруҳлари мавжуд?
3.
 
Режали иқтисодиѐт давридаги корхоналардан бозор иқтисодиѐти корхоналари 
қандай фарқланади?
4.
 
Ишлаб чиқаришни ташкил этиш турлари?
5.
 
Ишлаб чиқариш тушунчасини қандай тушунасиз?
6.
 
Ишлаб чиқариш тузилиш тушунчасини ифодаланг?
7.
 
Цех ва цехларни турларинишига фарқ беринг?

---

17 
III БОБ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КОРХОНАЛАРИНИ ТАШКИЛ КИЛИШ 
ШАКЛЛАРИ. 
3.1. Ишлаб чиқариш корхоналарини концентрациялаш. 
 
Корхоналарни йириклашуви 
- 
йирик корхоналарда ишлаб чиқаришни 
жамланиши ҳисобланиб, у меҳнат қуролларини илмий техник тараққиѐти ва ишлаб 
чиқарилаѐтган маҳсулотларнинг ўсиши орқали аниқланади. 
Ишлаб чиқаришнинг ўта йириклашуви ҳам ўз вақтида кутилган натижани 
бермаслиги мумкин. Шунинг учун саноатнинг ҳар бир тармоғидаги корхоналар ишлаб 
чиқариш ҳажми, хомашѐни йетказиб келиш ва тайѐр маҳсулотни ташиш бўйича 
оптимал миқдорни белгилаб олади. 
Ишлаб чиқаришнинг оптимал миқдори деганда, белгиланган муддатда кам 
харажат қилган ҳолда юқори самарага эришиб шартнома шартларини бажарилиши 
тушунилади. 
Бозор иқтисодиѐти шароитида кичик ва ўрта корхоналар нисбатан юқори 
сурьатлар билан ривожланади. Йириклари эса асосан табақалашади. Кичик ва ўрта 
корхоналар ишлаб чиқаришни янги маҳсулотлар бўйича қайта кўришга, қўшимча иш 
ўринлари очишга ҳамда бандлик масаласини ҳал этишга яхши мослашган бўлади. 
 
Корхоналарни йириклаштиришни қуйидаги ҳар хил шакллар орқали 
ривожлантириш мумкин:

бир хил типдаги маҳсулотларни (ихтисослашган корхоналар шаклида) ишлаб 
чиқаришнии кўпайтириш орқали;

ҳар хил типдаги маҳсулотларни (ҳар хил маҳсулот ишлаб чиқарадиган 
корхоналар шаклида) ишлаб чиқаришни кўпайтириш орқали; 

корхоналарни комбинациялаш асосида кенгайтиришни ривожлантириш 
орқали (корхона-комбинатлар шаклида);

ишлаб 
чиқаришни 
диверсификациялаш 
асосида 
кенгайтиришни 
ривожлантириш.

Бу ишлаб чиқаришнинг қийин шакли бўлиб, бунча корхонанинг энг 
йириклашган шакли орқали эришиш мумкин.

Ишлаб чиқариш корхоналарини йириклашга қуйидаги йўллар орқали эришиш 
мумкин:

олдиндан мавжуд бўлган машина, технология, техник линиялаларни 
кўпайтириш орқали;

катта қувватга эга бўлган машина ва ускуналарни қўллаш орқали;

ишлаб чиқариш корхоналарни янги замонавий услубдаги машина, ускуналар 
билан қуроллантириш орқали; 

ўзаро боғлиқ корхоналарини комбинациялаш орқали;
Иқтисодий нуқтаи назардан ишлаб чиқаришни йириклаштиришнинг энг 
мақсадли йўли бу корхонага катта қувватдаги янги машина ва ускуналарни жалб 
қилишдир. 

---

18 
Корпорация даражасини таҳлил қилганда абсалют ва нисбий кўрсаткичлар 
таҳлил қилинади. Ишлаб чиқариш корхоналарининг кенгайтиришнинг алоҳида 
ўлчами билан ҳарактерланади, унинг даражаси эса қуйидаги кўрсаткичлар орқали 
аниқланади: маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми, ўртача йиллик асосий ишлаб 
чиқариш фондлари, ишловчиларнинг ўртача йиллик сони. Бўлардан энг фаоли 
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмидир.
Нисбий кенгайтириш ҳар хил ўлчамдаги корхоналар ўртасида ишлаб 
чиқарилган маҳсулот ҳажмининг тақсимоти билан ҳарактерланади. Шунинг учун 
нисбий кенгайтириш даражаси эса шу йилдаги кўрсаткичлар орқали аниқланади. 
Бутун бир корхонада қандайдир маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмида корхонанинг 
миқдори, бозорда маҳсулотларни сотилишидан корхонанинг ҳақи ва ҳоказолар.
Корхоналарни йириклашувини характерловчи кўрсаткичлар: 

Йирик маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми; 

Ходимларнинг ўртача йиллик сони;

Асосий фондларни ўртача йиллик қиймати;

Йиллик фойдаланилган электр энергия миқдори;

Йирик корхоналарнинг умумий маҳсулотдаги улуши; % 

Тармоқдаги корхоналарнинг ўртача миқдори.