ҲикояMaqollar, matallar, aforizmlar

Ҳикоя.Тарихий афсоналардан фарқли ўлароқ ўша даврларда яратилган ҳикоялар бадииятга бой бўлиб, фантастик элементлар ва бадиий тўқималар билан бирга машҳур тарихий ёки афсонавий шахслар ҳаёти тўғрисида баён қилар эди, ҳамда улар ровий томонидан тингловчи учун кўнгилочар вазифага йўналтирилган эди. Бундай ҳикояларнинг кенг тарқалишига бадавийлар ҳаётининг ўзи мос келар эди. Кечалари бепоён юлдузли осмон тагида, чексиз саҳро бағрида, ўтовлар ёнида йиғилган жамоа сўзамол ровийнинг “Кана ва кана” (“Бўлган ва бор эди”) жумласи билан бошланган ҳикоясига диққат билан қулоқ тутиб ўтирса ва алоҳида таъсирчан жойларида овоз чиқариб муносабатини билдирса, ровий эса ўз навбатида хаёлот парвозини тўла қўйиб юбориб, маҳоратини янада кенгроқ намойиш қилишга жаҳд билан ҳаракат қилар эди. Табиийки, аббосийлар давридаги филологлар уларга ровийлар орқали етиб келган ҳикояларни ёзиб олгунларига қадар, ушбу ҳикояларда анча ўзгаришлар рўй берди, аммо, бинобарин қадимги ҳикояларнинг кўп жиҳатлари сақланиб қолди, ўз даврининг руҳи етарли даражада намоён бўлди. Ҳикояларда бир нечта қабилаларани бирлаштирган Химйорийлар, Мунзирийлар, Ғассонийлар каби кичкина мамлакатларнинг подшоҳлари, қаҳрамонлари, шайхлари ҳақида баён қилинар эди ва баъзида бу ҳикоялар тарихий ҳақиқатан узоқлашиб, бошқача талқин оларди. Масалан, Рим империяси зулмига қарши исён кўтарган, Сурияда барпо бўлган Палмира давлатининг маликаси Зенобия (266-273-йилларда ҳукм сурган) тарихий ҳақиқатда мағлубиятга учраб, римликлар томонидан асирга олинган ва Римда вафот этган. Ҳикояларда эса маликанинг Зенобия исми аз-Забага айланган ва у ашаддий курашда римликлар устидан ғалаба қозонган. Яна бир илк ислом даврида тўқилган ҳикояни Ибн Ҳишам “Ас-сират ан-набавийя” асарида келтиради. Муҳаммад пайғамбарга (с.а.в.) қарши чиққан бой қурайшликларнинг “шайтонларидан бири” Ан-Надр ибн ал-Хорис доимо Пайғамбарга нисбатан иғволар ташкил қилиб, унга қарши адоват қўзғатар экан. Мунзирийлар пойтахти Хира шаҳрига бориб, форс подшоҳлари тарихини ўрганиб келган бу киши Пайғамбар (с.а.в.) мажлисларида Аллоҳнинг номини зикр қилиб, баъзи халқлар айблари учун Аллоҳ томонидан жазоланганлигини кўрсатиб, қавмини улар каби хато қилишдан огоҳлантирганларида, ўрнидан туриб деди: Эй Қурайш қавми, мен ундан яхшироқ ҳикоя қиламан. Келинглар олдимга”. Сўнг уларга форс шоҳлари тўғрисида ҳикоя қилар эди. Шубҳасиз, бу ҳикоялар, араблар уларни “қисса” деб аташади, сўнгги даврларда тарихий, адабий китоблар учун манба бўлиб хизмат қилди, чунки улар ўзида ҳукмдорлар, шоирлар, коҳинлар тўғрисидаги беҳисоб хабарларни мужассам этган хазина эди. Маълумки, Абу-л-Фараж ал-Исфаҳоний (897-967) ўзининг Машҳур “Китаб ал-ағани” асарида қадимги арабларнинг тарихи, ҳокимлари, шоирлари ҳақида баён қилар экан, кўп маълумотларни шу ҳикоялардан териб олган, уларни солиштириб, ҳақиқий ҳодисаларни тиклашга ҳаракат қилган. Севги-муҳаббат тўғрисидаги қиссалар ҳам бу жанр мавзулари орасида етарли ўрин эгаллаган. Масалан, ал-Исфаҳоний шоир ал-Мураққиш ал-Акбарнинг (тахминан 552-йили туғилган) Асма бинт Авфга ўспирин ёшидан бўлган севгиси ҳақидаги қиссани келтиради. Уйланмоқчи бўлиб ал-Мураққиш қизга совчи қўяди, аммо отаси қизининг ёшлиги учун рад жавобини беради. Ал-Мураққиш қайтиб келишга ваъда бериб, диёридан кетади ва баъзи ҳукмдорларга хизмат қилиб юриб, шоир сифатида танилади, мадҳлар тўқийди. Ватанида эса қизнинг отаси Авфнинг бошига оғир кунлар тушиб, қизи Асмани четдан келган кишига узатишга мажбур бўлади ва қалин сифатида 100 та туя олади. Асма эри билан кўчиб кетади, қизнинг отаси эса ал-Мураққиш укаларидан бу хабарни акасига етказмаслигига ва Асмани ўлганга чиқаришни илтимос қилади. Укалари бир қўй сўйиб, гўштини еб, суягини бир жойга кўмишади ва акалари ал-Мураққиш қайтиб келганида ўша ерни Асманинг қабри, деб кўрсатишади. Маҳбубаси қабрига тинмай қатнаган ал-Мураққиш охири ҳақиқат тагига етади ва Асма томон бошини олиб кетади, эрининг чўпонини топиб, унга узугини бериб, Асмага етказишини сўрайди. Чўпон хўжайиннинг аёли олдига яқинлаша олмаслигини, аммо ҳар куни унинг ёнига Асманинг чўриси келиб, сут олиб кетишини айтади. Чўпон чўри қизга идишда сут соғиб берганда ал-Мураққиш ичига узугини ташлайди, ўзи эса бир ғорда қаттиқ бетоб бўлиб ётиб қолади. Асма одатда хом сут ичар экан идиш тагидан узукни топиб олади ва эридан чўпонни чақиртиради. Чўпон уларга ал-Мураққиш ғор ичида ўлим тўшагида ётганлигини баён қилади, эру хотин от миниб, унинг ёнига боришади, шоир маҳбубаси Асмани кўриб, шеър айта туриб, ҳаётдан кўз юмади2. Бу шеърий қитъа асарга кейин қўшилгани аниқ.

Табиийки, оғиздан-оғизга ўтган бу ҳикоялар ёзма ҳолга келгунча бир қанча ўзгаришларни бошидан кечирди. Бу ўзгаришлар ҳар бир ровий тахайюли парвозининг кенглигидан келиб чиққан ҳолда, ҳикояни жозибалироқ тақдим қилиш учун турли тўқималар қўшганида юз беради. Ёки ҳикоялардаги вазиятларга муносабатини билдирган ҳолда ўз шеърий завқи ва дидига биноан шеърий қитъалар ҳам келтиради. Юқоридаги ҳикояда ҳаёт шаъми сўнаётган шоир ал-Мураққиш шеър айтиши ҳаётда амри маҳол бўлиши мумкин, аммо ишқий шеър ҳикоянинг бадиий таъсирини кучайтиради.

Сўнгги тўқималар ва шеърий қўшилмаларга қарамай, ушбу Жоҳилия даври ҳикоясида ўша давр руҳи, муҳити, одатлари сақланиб қолганлиги бизда муайян тасаввур уйғотади. Маълумки, бошқа халқлар эпик меросида фироқдаги севиш-ганлар узукларини таниб, бир-бирларини топишади. Демак, араблар бу анъанадан хабардор эдилар.
Ад-Даббий ўзининг “Арабларнинг масаллари” китобида Жоҳилийя давридан етиб келган энг машҳур ҳикоялардан ака-ука ва катта илон ҳақидаги қиссани келтиради: “Айтадиларки, ака-ука бир туя орқали кун кечирар эканлар, аммо диёрларида қурғоқчилик бошланибди. Улар яшайдиган жойнинг яқинида водий жойлашган экан. Унда яшаётган катта илон ҳеч кимни водийга қўймас экан. Бир куни биродарлардан бири иккинчисига дебди: “Эй фалончи, мен шу водийга бориб туяни у ерда боқиб семиртирсам, нима дейсан?”. Биродари жавоб берибди: “Мен илон сенга зарар етказишидан қўрқаман. Кўрмаяпсанми, бу водийга борган кимса бедарак йўқолади”. Лекин акаси сўзида туриб, дебди:” Қасам ичаман, мен албатта водийга бораман!”.
“Илон ва болта ҳикояси” араблар орасида энг танилган масалларнинг бирига айланди. Унинг ибратли маъноси адиблар томонидан асарларида қўлланилди. Масалан, VI аср машҳур шоири ан-Набийға аз-Зубъяний ўзининг “Ра” қофияли (райя) қасидасида ўзи келиб чиққан Зубъян қабиласининг душманлари билан сулҳ тузган Мурра қабиласини надомат ўқларига тутиб, ана шу ҳикояни ибрат сифатида келтиради. Шоир Мурра қабиласи душман томони билан сулҳ тузиб, олдинги Зубъян қабиласи билан аҳдини бузганлиги учун ораларидаги дўстлик ришталарини тиклаш қанчалик қийин эканлигини кўрсатиб ўтади. Бу ҳикоя услуби Жоҳилия даври ҳикоялари услубига яқин: тили содда, лўнда, унда сўнгги асрлар насрига хос сўз санъати умуман ривожланмаган, ифодавий-тасвирий воситалар ишлатилмаган. Аммо олдинги мисоллардан фарқли ўлароқ бу ҳикояда илк бор ҳайвон образи намоён бўлди, чунки бундан олдин фақат инсон образлари гавдаланарди. Маълумки, ҳинд эпосида ҳайвонлар тўғрисида масаллар қадимдан мавжуд бўлган ва сўнгги ўрта асрларда араб адабиётига кириб келган.
Қадимги юнон адабиётида “Дон экувчи ва илон” ҳикояси бор эди, балки бу ҳикоя мазмуни халқлар орасида тарқалиб, маҳаллий талқин олган, деган тахмин бор. ҳикоялар аббосийлар даврида афсоналар ва ажойиботлар тўғрисидаги китоблардан жой олган.
Табиийки, қадимги ҳикоялар тўғрисидаги ушбу кузатишлар аниқ манзарага эга бўлмасдан, умумий кўринишга эга эди, чунки ёзма муҳрланган ҳолатда етиб келмаган, аммо шунга қарамасдан, араблар оғзаки ижодиётда яратган кичик эпик асарлар бўлган қадимги ҳикоя жанри орқали давр руҳи, табиати, унинг хусусияти тўғрисида тасаввур яратади.