Ikkinchi jahon urushi

8-mavzu: Boltiq bo’yi, Belorussiya, Farbiy Ukraina va Qrimning ozod qilinishi muammolari.

Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Boltiq bo’yi, Belorussiya hududlarining fashizm zulmidan ozod qilinishi muammolari.
   
3. 
   G’arbiy Ukraina va Qrimning ozod qilinishi muammolari.
   
4. 
   Sharqiy Evropa xalqlarining fashizm zulmidan ozod qilinishi muammolari.
   

Sovet Harbiy kuchlari Bosh qo’mondonligining rejasiga asosan O’ng qirg’oq Ukrainada qishgi-bahorgi kompaniya hujum bilan boshlandi. 1943 yil dekabrning oxiridan 1944 yil aprel o’rtalarigacha Polesedan Qora dengizgacha, Dneprdan Korpatgacha bo’lgan katta kengliklarda ikkinchi jahon urushining eng katta janglaridan biri bo’lib o’tdi (3- xafta). Bu jangda ikkala tomondan 4 mln. kishi, 45,5 ming dala artilleriyasi va minamyot qurollari, 4,2 ming tank va o’zi yurar artilleriya qurollari, 4 mingdan ziyod samolyotlar ishtirok etdi.

Germaniya qo’mondonligi boy ishlab chiqarish va oziq-ovqat rayonlari Ukraina o’ng qirg’og’i va Sovet qo’shinlarining Bolqonga chiqishi o’z ortidan qanaqangi siyosiy va iqtisodiy muammolarni olib kelishini tushungan holda har qanday qurbonlar evaziga bo’lsada harbiy harakatlarning o’ng qanotini ushlab qolishga harakat qilishardi. Dneprdagi himoya qo’rg’onini tiklash va Qrim guruhi harakatlarini to’xtatishda. "Gitler" bir necha bor agarda Sharqdagi frontni ushlab qolish imkoniyati bo’lmagan hol ham chekinish kerak bo’lganda chekinilsa ham faqat shimoliy frontda chekinish hech qanday holatda Janubiy frontda emas, deb aytgan Sovet armiyasining o’ng qirg’og’iga hujumida u erda himoyalanayotgan ("Yug") "Janub" va "A" (17-armiyasiz, u o’sha payt Qrimda bo’lgan.) qo’shinlarida 91 ta diviziya, shu jumladan 18 ta tank diviziyasi va 4 ta motorlashtirilgan va 1 ta brigada General flomarshal E. Manshteyn qo’mondonligidagi Janub armiyasi guruhining 1- va 4-tank va 3-piyoda qo’shinlari janubroqda Ovrug, Kachkarovka va Dneprda himoyalanayotgan edi. Ular chuqurligi 30 km va eniga 120 km bo’lgan Nikopoleshdagi chap qirg’oqdagi plostdarm va O’ng qirg’oqdagi (Kaneva rayonidagi) unchalik katta bo’lmagan uchastkani himoya qilishgan. Janubrokda esa Dnepr quyi oqimida General felomarshal E. Kleyst qo’mondonligidagi "A" armiyasi, 6-nemis armiyasi va 3-ruminiya qo’shinlari himoyalanishayotgandi.

Asosiy zarbani shimoliy frontdan kutayotgan "Yug" (Janub) Qo’shinlari (armiyasi) himoya chizig’idagi General E. Raus qo’mondonligidagi 4-tank qo’shinlari. Noyabr va dekabrning 3 xaftasida birinchi marta ushbu qo’shinni 6 ta birlashmalar bilan kuchaytirishdi. Endi ularning tarkibida 26 ta diviziya shulardan 7 ta tank qo’shinlari - bu Sovet German frontidagi tank diviziyalarini umumiy qismdan 3 dan 1 ulushiga teng edi.

Nemis-fashist qo’shinlari himoya chizig’ida himoya qo’rg’onlari qurishni negizlashtirishgandi. Shunday bo’lsada ular dekabr oxirlarida Ukraina ung qirg’oqdagi ko’p joylarni kuchaytira olishmadi raqib asosiy himoya chizig’ida 4-6 km li hududni rivojlantira olishdi. Oldingi chizig’idan 10-15 km dagi muhim yo’nalishlarda 2 himoya chizig’i rivojlantirilayotgan edi. Operativ hududlarda qirg’oqlarda Ingulest, Ingul, Sinyuxa Janubiy buch, dnestrda kuchli himoya inshootlari barpo etilayotgan edi, Qrimda ham qudratli himoya fronta barpo etilgan edi.

Sovet qo’shinlari tomonidan 1943 yilda Pripyat qirg’og’i janubida 4 ta front harakatlanayotgan edi. (Kiev janubidagi) General N. F. Vatutin qo’mondonligidagi 1-Ukraina fronta dekabr va noyabr oylarida Kiev yo’nalishidagi dushman xuju mini qaytarishgan. Ular Kiev Janubidagi Dneperning chap qirg’og’idagi keng maydonni (Plostdarm) himoya qilishayotgandi. Janubrokda esa general I. S. Konev qo’mondonligidagi 2- Ukraina va R. Ya. Malinovskiy qo’mondonligida 3-armiya, Cherkasdan- Zonarojyagacha bo’lgan 2-Plostdarm (maydonni) egallagan edi. Yana bir 4- Ukraina fronta esa General F.I.Tolubixin boshchiligida asosiy kuchlar bilan birgalikda Nikolonis plostdarmini qo’lga kiritdi, (dushmanlardan tortib oldi.) Qo’shinning bir qismi bilan Dneprning quyi oqimida keng front bo’ylab joylashib oldi. 51-armiya esa 17-nemis qo’shinlarini to’xtatsti. Qrimda Kerchenskiy orolidagi qo’lga kiritilgan Plostdarm (maydon)da esa I. E. Pemrov boshchiligidagi alohida Primoriya armiyasi jang olib borar edi. Yuqori qo’mondonlikning rejasiga ko’ra bu kuchlar dushman qo’shinining "A" va "Yug" (janub) qo’shinlarini mag’lub qilishlari va o’ng qirg’oq Ukraina va Qrimni ozod qilishlari kerak edi. To’rtlik Ukraina fronti qo’shinlari kuchli hujumlar bilan dushman qo’shinlarini parokandalikka olib kelib qismlarga ajratib tashlashi kerak edi. Boshlanishda dushmanni O’ng qirg’oqning Janubiy qismlarida yanchib tashlash ko’zda tutilgan edi. Ularni butunlay Dneprdan chiqarib tashlagan holda Yujniy buch (janubiy buch) va Ingulest qirg’og’idagi hududni egallash keyinchalik keyingi harakatlar bilan Lustk yo’nalishiga sikib Mogilev-Podolskiy, Denestr va shu bilan birgalikda Qrimdagi dushman qo’shinlari harakatini to’xtatib Qrimni ozod qilish ko’zda tutilgan edi.

1-Ukraina frontiga Radomыsil, Jitomir Berdichev, Jemerinku shaharlariga asosiy hujumlar bilan-chap qanotda Karosten yo’nalishidagi qo’shinlarga yordamchi zarba berishlari va bir qismi Novo-mirokol, Novogroddagi qo’shin bilan Jitomirni janubdan aylanib o’tib ung qanot bilan esa Beliy Sterkov, Janub va janubiy-sharqiy hududlarga zarba berishi kerak edi.

2-Ukraina frontiga esa Dolinskaya va Breznogotovaya yo’nalishlarida Nikolopisdagi dushman qo’shinlari hududiga chiqib u erda 3- va 4-Ukraina frontlari bilan ularni yanchib tashlash vazifasi yuklatilgan edi. 3-va 4-Ukraina fronta qo’shinlari joylashgan o’rinlari vazifalaridan kelib chiqib, 2-Ukraina frontning chap qo’shinlari harakatlari bilan Nikopol rayondagi dushman qo’shinlarini yo’q qilishlari kerak edi, Shundan keyin Z-Ukraina fronta qo’shinlariga, Nikolaeev va Odessaga hujum qilish va Qora dengiz qirg’oqdagi hududlarni dushman qo’shinlaridan ozod etish, 4-Ukraina fronti qo’shinlariga esa alohida Primorskiy armiyasi, Chernamoriya flota va Azovski harbiy flotlashtirilgan qo’shinlari bilan hamjihatlikda Qrimdagi dushman qo’shinlarini yo’q qilishlari kerak edi. Keyingi harakatlar bilan qo’shinlar harakat doirasi Janubiy Buch, Prujga chiqish va shu orqali Janubiy hududlarda frontning SSSR davlati chegarasiga chiqish maqsadi edi...

Dushman qo’shining hududiga havo kuchlari qo’shinlari (armiyalari) (bular 2,5, 17 va 8-armiyalar) dan tashqari Bombardimon va uzoqdan ishg’ol etish havo kuchlari ishtirok etishi kerak edi ular dushman hududidagi, temir yo’l ob’ektlari, bandargoh va dushman kemalariga zarba berishlari kerak edi. Shuningdek aerodrom va dushman kuchlarining ichidagi Qo’shinlarga zarba berishardi. Dushman havo kuchlarinig temir yo’l, suv yo’nalishlari boshqa bir qator muhim yo’nalishlarga va ob’ektlarga faol hujumlari tufayli Havo qo’shinlari va ularni front orqasida qo’llab- quvvatlash uchun havo hujumlariga qarshi mamlakatning havo hujumlariga qarshi qo’shinlarning katta qismini jalb qilindi. Ukraina to’rt qo’shnini va alohida Primoriya qo’shinlarining safida 4-qismli hududlar harakatlangan 2 ta kiruvchi harbiy havo kuchlari qismi va 2 ta diviziya qismlar. Janubda General M. S. Gromadin qo’mondonligidagi havo hujumiga qarshi qo’shinlar, ular havo hujumlariga qarshi o’zlarida 2000 dan ko’proq zenitli qurollar 1650 zeni plomotlar, 300 ta projektor va 450 ta cha qiruvchi samolyotlarga ega bo’lishgan.

Bundan tashqari dushman qo’lidan ozod qilingan hududlarda o’z vaqtida havo hujumlariga qarshi himoyani tashkil etish uchun 1947 yil fevral oyida Janubiy front havo hujumlariga qarshi qo’shinlari safida yana 2 ta qo’shimcha Odessa va Lvov havo hujumlariga qarshi qismlar tashkil qilindi. Havo hujumlariga qarshi qo’shinlarning vazifasi front ortidagi komunikatstiya (aloqa), piyoda qo’shinlari va katta shtablarni qo’riqlashdan iborat edi.

0liy qo’mondonlik o’zining O’ng qirg’oq Ukrainadagi qo’shinlari harakatlarini, o’zlarining a’zolari 1- va 2-Ukraina frontlarida Sovet ittifoqi Marshali G. K. Jukov, aviastiya qo’shinlarida aviastiya marshali A. A. Novikov orqali 3-4; Ukraina frontlarida esa Sovet Ittifoqi marshali A. M. Vasilevskiy aviastiya Generali F. Ya. Fallaevlar orqali amalga oshirgan.

O’ng qirg’oq Ukrainaga hujumga tayyorgarlik og’ir sharoitlarda bo’lgan qaysikim jangchilar (qo’shinlar) Dneprovski plastdarmida (maydonida) tinimsiz janglar olib borayotgan birinchi Ukraina fronti esa Kiev himoyasida dushmanlarning 4-tank qo’shinlarining og’ir hujumlariga qarshilik ko’rsatishayotgandi. Bu frontning ushbu operastiyadagi harakatlari dushman qo’shinlarining asosiy kuchlaridan biriga qarshi hujum bilan boshlanishi kerak edi. Bu qarshi hujum juda muhim ahamiyatga edi. 1943 yil noyabr ushbu harakatlar Belgrad ostonasidagidek asosli izchil tuzilishi kerak edi. Bu operastiyani amalga oshirish uchun 1-Ukraina fronti o’z zahirasidan o’z tarkibidan noyabr o’rtalarida 1-gvardiya keyin esa 18-gvardiya va 18-tank qo’shinlarini tashkil qilishdi va yana 2 ta tank korpuslari bu qo’shinlar yopib kelishi bilan hujum boshlanar edi.

Harbiy ittifoqlar, front shtablari va armiyalar janglarga boshchilik qilish bilan bir qatorda yangi operastiya rejalarini tuzishardi, qo’shinlar harakatini tashkil qilishardi. Qo’shinlar taqsimoti va qurol-yarog’ keltirilishi sir tutilardi va faqat tunda bajarilardi. Frontlar, armiya va birlashmalari shaxsiy tarkiblari, jang texnikalar, avtotransport bilan (yangilangan) to’ldirilgan.

Zahira etkazuvchi qo’shinlar katta kiyinchiliklarni engib utishgan, yukni qo’shinlarga etkazishdi. Iullardagi noqulay sharoitlar, tinimsiz jangchilarni ta’minlash, hujum uchun kerakli narsalar bilan ta’minlab turishgan bundan tashqari jang mashinalarini taminlash, avtotransportlarni, temir yo’llarini qayta tiklash bo’yicha ishlar olib borilgan. Medistina xizmati hujum paytida yaralanganlarni olib chiqish va yordam ko’rsatishga tayyorlab kuyilgan.

Frontlarda va qo’shinlarda har kuni bo’lajak operastiyaga tayyorgarlik ishlari olib borilgan. Ayniqsa qo’shinlarning va shtablarning o’qitilishi va rivojlantirilishiga katta e’tibor qaratilgan, Komanda-shtabli o’yinlar o’tkazilgan qarasaki u erda boshqaruv va himoyasi savollari berilgan past va bo’linma boshliqlari shaxsiy tarkibi vakillari dushman hududiga real yaqinlashtirilgan sharoitlarda qanday jang olib borish va harakatlar joy holatidan kelib chiqib harakat qilish o’rganilgan.

Ukraina frontidagi Partiyaviy-siyosiy ishlar tinimsiz janglarda ishtirok etayotgan doimiy bosim ta’siri ostida bo’lgan qo’shin shaxsiy tarkibini bo’lajak yangi og’ir jang rejalariga tayyorlashga yo’naltirilgan Komandirlar, polit organlar va Partiyaviy tashkilotlar asosiy diqqatlarini jangchilarni sovet vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, Komunistik partiya ishlariga sodiqlikni ularni asosiy maqsadi SSSR qurolli kuchlari ozodlik harakati uning keyingi harakatlari va aniq maqsadlari bilan shakllantirishga qaratilgan.

Yuqori qo’mondonlikning talablari keng tushuntirilgan: ishonch bilan dushman himoyasini buzish (yorib o’tish), tunu-kun dushmanni ta’qib qilish, ularga oraliqlarda to’xtab himoyalanishi imkonini bermaslik, komunikastiya xizmatlarini jasurlik bilan to’xtatib qo’yish, qo’shinlarini o’rab olib yo’q qilish yo’qotish va yirik kuchlari texnikalarini qo’lga olish harbiy qasamyod talablari (maqsadi) jangchilik qonun qoidalariga rioya qilish, an’analarga, sovet armiyasining shonli, g’alabalarida har qanday holatlarda har qanday sharoitlarda komandirlar buyruqlarga bo’ysunish bo’lgan qo’shinlarning Ukraina frontiga kirishdan oldin 16 ming tashkilot bo’lgan ularda 538 ming komunistlar hisoblangan. Ular eng hal qiluvchi janglarda, port tashkilot bo’linmalarga bo’lishgan. 1942 yillarga kelib to’rt Ukraina fronti tarkibida (Krimdagi 17-nemis armiyasining to’sib turgan 4-Ukraina fronti 51-armiyasidan tashqari) 162-otuvchi, 12 kavalerki, 34 aviastiya diviziyalari 19 ta tank va mexanizastiyalashgan korpuslar va 11 ta alohida tank brigadalari bo’lgan. Ukraina o’ng qirg’oqdagi Sovet va dushman qo’shini va Harbiy texnikaning umumiy soni ushbu jadvalda keltirilgan

Jadval