Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar

2. Xalqaro savdoning xususiyatlari 

---

Xalqaro savdo bir qator o`ziga xos 
xususiyatlarga
ega:
1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o`rtasida mamlakat 
ichidagiga qaraganda ancha past bo`ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ichida 
viloyatdan viloyatga, hududdan hududga erkin o`tishi mumkin. Mamlakatlar 
o`rtasidagi til va madaniy to`siqlardan tashqari yana immigratsion qonunlar ishchi 
kuchining mamlakatlar o`rtasidagi migratsiyasiga qattiq cheklashlar qo`yadi. Soliq 
qonunchiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi 
farqlar va boshqa qator muassasaviy to`siqlar real kapitalning milliy chegara orqali 
migratsiyasini cheklaydi.
2. Har bir mamlakat har xil valyutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar o`rtasida 
xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklar tug’diradi.
3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo`lib, bu ichki 
savdoga nisbatan qo`llaniladigan tadbirlardan tavsifi va darajasi bo`yicha sezilarli 
farqlanadi.
Xalqaro savdoning tarkibiy tuzilishi ishlab chiqarish asosiy omillarining turli 
mamlakatlar o`rtasida joylashuvi hamda jahon ishlab chiqarishi tuzilmasiga 
bog’liq. Agar bundan bir asr muqaddam xalqaro savdoda ustun ravishda 
xomashyo, materiallar, oziq-ovqat va engil sanoat mahsulotlari ayirboshlangan 
bo`lsa, bugungi kunga kelib sanoat tovarlari, ayniqsa mashina va asbob-
uskunalarning salmog’i sezilarli darajada o`sdi. Intellektual tovarlar va 
xizmatlarning ulushi ham keskin ravishda oshib, umumiy savdo aylanmasining 10 
foiziga qadar etdi.
SHuningdek, xalqaro savdoni tashkil etish shakllari ham takomillashib 
bormoqda. An`anaviy ko`rinishdagi tovar birjalari, auktsionlar, savdo-sanoat 
yarmarkalari, savdo ko`rgazmalari bilan bir qatorda ikki tomonlama bitimlarning 
quyidagi shakllari ham keng qo`llanmoqda:
1) barter – tovarlarni to`g’ridan-to`g’ri, pul ishtirokisiz bir-biriga 
ayirboshlash. Barterda pul ishtirok etmasada, tovarlarning qiymatini birbiriga 
taqqoslash uchun pulning qiymat o`lchovi vazifasi orqali baholab olinadi;

---

2) eksport qiluvchilar tomonidan yetkazib berilgan tovarlar qiymatining bir 
qismiga import tovarlarni xarid qilish;
3) texnikaning yangi modellarini sotishda eskirgan modellarni sotib olish;
4) import qilingan asbob-uskunalar qism va detallarini importga sotuvchi 
mamlakat tomonidan butlab berish;
5) kompensatsion bitimlar. Mazkur bitimlar shartiga ko`ra, texnologik asbob-
uskunalar etkazib beruvchi tomonlarning biri taqdim etgan kredit (moliyaviy, tovar 
ko`rinishidagi) bo`yicha to`lovlar ana shu asbob-uskunalarda tayyorlangan tayyor 
mahsulotlarni etkazib berish orqali amalga oshiriladi;
6) bir mamlakatda undirilgan xomashyoni boshqa bir mamlakat ishlab 
chiqarish quvvatlari yordamida qayta ishlashda ushbu qayta ishlash va tashib 
berish xizmatlarini qo`shimcha xomashyo etkazib berish orqali to`lash; 
7) kliring operatsiyalari, ya`ni o`zaro talab va majburiyatlarni hisobga olish 
orqali naqd pulsiz hisoblashuv. Ikki tomonlama savdo tamoyilida amalga 
oshiriluvchi xalqaro operatsiyalar barcha hajmida barter bitimlari 4 foiz, ikki 
tomonlama xarid – 55 foiz, kompensatsion bitimlar – 9 foiz, kliring operatsiyalari 
8 foizni tashkil etadi.
Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab 
chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo`yadi. 
Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida 
bu siyosatning 
protektsionizm
(tashqi ta`sirdan himoyalash) va 
fritrederlik
(savdoga to`liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.